2 Krl 1, 2 - Odmiana Baala - wg LXX i Józefa Flawiusza - bóstwo much. W NT (Mt 10,24; Mk 3,22; Łk 11,15-19) Beelzebub - władca złych duchów.
2 Krl 1, 9-12
- Według Semitów między grupą a przynależną do niej jednostką istniała
silna więź, a stąd obustronna odpowiedzialność. Zatem los dwóch
pierwszych pięćdziesiątników stanowił również karę dla samego
Ochozjasza, który z wielu tytułów zasługiwał na karę śmierci. Por. Pwt 13,10; Pwt 17,5; Pwt 18,10.
2 Krl 1, 10 - Piorun.
2 Krl 2, 3 - Zob. 1 Krl 20,35.
2 Krl 2, 9 - Wg Pwt 21,17
syn pierworodny otrzymywał podwójną część majątku po rodzicach.
Elizeusz prosi o charyzmaty dla siebie jako duchowego syna Eliasza.
2 Krl 2, 11
- Opis (do w. 18) pozwala na wniosek, że Eliasza nie ma na tym
świecie. Stąd przypuszczenie, że nie poniósł śmierci, lecz z ciałem i
duszą wzięty został do nieba, lub - jak sądzą niektórzy Ojcowie Kościoła
- na jakieś nieznane miejsce, skąd Bóg ma go powtórnie okazać światu w
czasach ostatecznych. Zapewne jednak zmarł w okolicznościach
tajemniczych. Por. Syr 48,10; Ml 3,23; Mk 9,12.
2 Krl 2, 12 - Inni: "konnico". Eliasz dla Izraela więcej znaczył niż potęga zbrojna państwa.
2 Krl 2, 23 - Betel łącznie z Dan było ośrodkiem nielegalnego kultu wprowadzonego przez Jeroboama. Por. 1 Krl 12,29. Szyderstwo chłopców świadczyło o postawie mieszkańców wobec Boga i jego proroków. Por. 2 Krl 1,9-12.
2 Krl 3, 4
- Stela Meszy (blok bazaltowy z opisem dzieł Meszy, odnaleziony w r.
1868 w Dibon, w Zajordaniu) również wspomina, iż część kraju Moabu
podlegała Izraelowi przez jakiś czas.
2 Krl 3, 7 - Por. 2 Krn 18,3.
2 Krl 3, 11 - "Pana?" - por. 2 Krn 18,6; "polewał wodą ręce" - tzn. usługiwał.
2 Krl 3, 15 - Por. 1 Sm 10,5n; 1 Sm 16,23; 1 Sm 18,10; 1 Sm 19,9.
2 Krl 3, 23
- W brzasku porannym strugi - zabarwione na żółto piaskami rzeki
Wadi-el-Hesa - wydały się Moabitom krwią, którą uznali za pozostałość po
nocnej rzezi między wojskami Judy i Izraela a ich tradycyjnymi wrogami,
Edomitami.
2 Krl 3, 25 - Tekst skażony.
2 Krl 3, 27
- Tekst różnie wyjaśniany. Być może, iż Moabici podnieceni ofiarą
następcy tronu zdobyli się na rozpaczliwy wysiłek i odepchnęli
Izraelitów lub przyczyną odstąpienia było niebezpieczeństwo ze strony
króla asyryjskiego.
2 Krl 4, 2 - Tekst popr.; hebr.: "prócz oliwy, którą bym się mogła namaścić".
2 Krl 4, 5 - Dod. z LXX.
2 Krl 4, 13 - Sens: "mam dostateczną opiekę".
2 Krl 4, 23 - Te dni święte tłumaczyłyby chęć odwiedzenia męża Bożego. Inni tłum. końcowe słowa: "Bądź zdrów!"
2 Krl 4, 29 - Pozdrowienia - zwłaszcza na Wschodzie - zajmują dużo czasu.
2 Krl 4, 39 - Żółte owoce o gorzkim smaku, używane od dawna jako środek przeczyszczający.
2 Krl 5, 12 - Dziś Barada i Nahr-el-Awadi.
2 Krl 5, 13 - TM i część rkp: "Mój ojcze".
2 Krl 5, 14
- Dokumenty asyro-babilońskie przepisują siedmiokrotne rytualne
obmycia w Eufracie. Ojcowie Kościoła widzą w tym fakcie, znanym z
rytuału mezopotamskiego, typ siedmiu sakramentów świętych.
2 Krl 5, 17 - Według poglądów starożytnych kult bóstwa wiązał ściśle z jego terytorium. Por. Rdz 28,16n; Sdz 5,4; Sdz 11,24; 1 Sm 26,19; 1 Krl 20,23; Ps 137[136],4.
2 Krl 5, 21 - Dosł.: "Czy pokój?"
2 Krl 5, 24 - Tu: wzgórze lub dzielnica Samarii, jak Ofel w Jerozolimie (por. 2 Krn 27,3).
2 Krl 6, 8.11 - Tekst skażony, różnie poprawiany.
2 Krl 6, 13 - Dziś Tell-Dotan, o 15 km na północ od Samarii.
2 Krl 6, 18 - Nie była to ślepota, ale raczej złudzenie wzrokowe, które zmieniło im wygląd rzeczy.
2 Krl 6, 21 - Tekst skażony.
2 Krl 6, 22 - Fakt ten wskazuje, jak uzasadniona była wieść o łagodności królów izraelskich (1 Krl 20,31).
2 Krl 6, 24 - Zapewne Ben-Hadad III, o którym mowa w rozdziale 13. Inni widzą tu Ben-Hadada II z 1 Krl 20,1-34.
2 Krl 6, 25 - Wyraz popr.; hebr.: "nawóz gołębi".
2 Krl 6, 31 - Zob. Rt 1,17.
2 Krl 7, 2
- "Tarczownik" - załogę izraelskiego wozu wojennego stanowili trzej
żołnierze: woźnica, wojownik i tarczownik, czyli żołnierz osłaniający
tarczą. Ten ostatni ma tutaj szerszy zakres władzy; "okna w niebiosach" -
por. Rdz 7,11; Rdz 8,2.
2 Krl 7, 3 - Przebywali oni poza miastem: Kpł 13,46.
2 Krl 7, 6 - Inni popr. na "Musri" - por. 1 Krl 10,28.
2 Krl 7, 13 - Tekst popr. wg LXX, syr., Wlg.
2 Krl 8, 1-6 - Scena opisana rozegrała się zapewne, zanim Gechazi został okryty trądem (2 Krl 5,27).
2 Krl 8, 7 - Ben-Hadad II (por. 1 Krl 20,1-34).
2 Krl 8, 10 - Choroba nie była śmiertelna, ale Ben-Hadad umrze zamordowany. Zob. 2 Krl 8,15.
2 Krl 8, 11 - Inni odnoszą to do stężenia rysów twarzy.
2 Krl 8, 16 - Tekst popr. wg LXX, VL, syr.
2 Krl 8, 19 - Tekst popr. wg 1 Krl 11,36 (zob.).
2 Krl 8, 21
- Tekst popr.; hebr.: "uderzył", co inni zostawiają rozumiejąc o
przerwaniu pierścienia okrążającego króla i sztab - celem ucieczki (zob.
2 Krn 21,9).
2 Krl 8, 22 - Zapewne dzisiejsze Tell-es-Safi na zachód od państwa judzkiego.
2 Krl 8, 25 - Hebr.: Achazjahu.
2 Krl 9, 3 - Por. 1 Krl 19,16.
2 Krl 9, 8 - Zob. 1 Sm 25,22.
2 Krl 9, 11 - Tekst popr. wg LXX, syr., Wlg.
2 Krl 9, 26 - Por. 1 Krl 21,1-24.
2 Krl 9, 27 - Tekst popr. wg LXX, syr., Wlg.
2 Krl 9, 31 - Izebel szyderczo ostrzega Jehu, że podobny będzie do Zimriego, który po zabiciu króla Eli rządził siedem dni (por. 1 Krl 16,15).
2 Krl 9, 37 - Por. 1 Krl 21,23. Występuje tu gra słów, gdyż hebr. zebel = gnój.
2 Krl 10, 1 - Typową liczbą 70 obejmowano zazwyczaj całość członków rodziny władcy. Por. Rdz 46,27; Sdz 8,30; Sdz 9,2; Sdz 12,14.
2 Krl 10, 6 - W dziejach starożytnego Wschodu niejednokrotnie tracono członków poprzedniej dynastii ze względów politycznych.
2 Krl 10, 13 - Jej godność i przywileje uznawane były głównie w państwie judzkim. Por. 1 Krl 2,19; 1 Krl 15,13; Jr 13,18. Tutaj tytuł ten odnosi się do Izebeli.
2 Krl 10, 15 - Był to gorący wyznawca religii Pana, swojemu szczepowi przepisał surowe reguły życia. Jeremiasz (Jr 35,1-11) mówi o nich z uznaniem.
2 Krl 10, 24 - Tekst popr. wg LXX.
2 Krl 10, 25 - Tekst popr.
2 Krl 10, 31 - Por. Oz 1,4.
2 Krl 10, 32
- Wg dokumentów asyryjskich Salmanassar III w r. 842 w wyprawie na
Zachód pokonuje Chazaela, odbierając hołd od różnych władców, m.in. od
Jehu. Ponieważ w następnych latach państwo Damaszku nie było zagrożone.
Chazael odebrał wspomniane terytorium Izraela, popełniając okrucieństwa,
które przepowiedział Elizeusz (2 Krl 8,12).
2 Krl 11, 1-20 - Por. 2 Krn 22,10-23,21.
2 Krl 11, 2 - Wg 2 Krn 22,11 Joszeba była żoną arcykapłana Jojady, co tłumaczy możliwość ukrycia Joasza w świątyni.
2 Krl 11, 4 - Lud z Azji Mniejszej, skąd również Egipt sprowadzał wojska najemne. Por. 1 Krl 1,38.
2 Krl 11, 6 - "Sur" - inni popr. wg 2 Krn 23,5 na "Fundamentów"; "kolejno" - tłum. przybliżone niejasnego terminu.
2 Krl 11, 12 - Zapewne aluzja do Wj 25,16; Pwt 17,18-20. Inni wolą: "protokół królewski". Na podstawie 2 Sm 1,10 można tu poprawić na "naramienniki". Inni: "łańcuszki" - insygnia królewskie.
2 Krl 11, 13 - Opuszczono glosę aramejską: "straży przybocznej".
2 Krl 11, 16 - Była to Brama Końska (Jr 31,40; Ne 3,28).
2 Krl 12, 17 - Por. Kpł rozdz. 4n [->Kpł 4,1].
2 Krl 12, 21 - Zob. 1 Krl 9,15. Powód śmierci Joasza zob. 2 Krn 24,25. Tłum. przybliżone wg syr., LXX. "Milo" - nasyp ziemny przy Ofelu jako miejsce zabudowań. Por. 2 Sm 5,9; 1 Krl 9,15. Ostatnie słowa popr. wg syr.
2 Krl 12, 22 - Część rkp. "Jozakar".
2 Krl 13, 3 - Ben-Hadad III (por. w. 25).
2 Krl 13, 5 - Jest nim Jeroboam II (por. 2 Krl 14,27) albo król asyryjski Adadnirari III (809-781), który w wyprawie swojej pokonał obok innych księstw także i Damaszek.
2 Krl 13, 7 - Tekst popr. wg LXX, syr., Wlg.
2 Krl 13, 12 - Por. 2 Krl 14,12.
2 Krl 13, 14 - "Twarzą" - podobnie jak w Rdz 50,1. "Rydwanie... jeźdźcze" - por. 2 Krl 2,12.
2 Krl 14, 1 - Hebr.: Amasjahu.
2 Krl 14, 2 - Liczba błędna; zazwyczaj oblicza się rządy Amazjasza na 9 lub 14 lat.
2 Krl 14, 4 - Por. 2 Krl 12,4.
2 Krl 14, 7 - "Dolina Soli" -zapewne południowy kraniec doliny Morza Martwego, zwanego również Morzem Słonym (Rdz 14,3); "Sela" - później Petra, stolica Nabatejczyków.
2 Krl 14, 11 - Leży o 25 km na zachód od Jerozolimy.
2 Krl 14, 21 - Hebr.: Azarjahu. Obok tego imienia występuje w 2 Krl 15,13.30.32.34; 2 Krn 26,1nn; Iz 1,1 drugie imię "Ozjasz" (hebr.: Uzzijah).
2 Krl 14, 22 - Przy Zatoce Akaba - przypadł Edomitom za Jorama (por. 2 Krl 8,20).
2 Krl 14, 25 - Zob. Lb 13,21.
2 Krl 15, 1 - Zob. przypis do 2 Krl 14,21.
2 Krl 15, 5 - Dosł.: "dom wolności". Moralny powód choroby: zob. 2 Krn 26,16-21.
2 Krl 15, 10 - Tekst popr. wg LXX.
2 Krl 15, 14 - Por. 1 Krl 14,17.
2 Krl 15, 16 - Tekst popr. wg LXX, syr., Wlg.
2 Krl 15, 18 - Tekst popr. wg LXX.
2 Krl 15, 19 - Po babilońsku Pulu - tytuł koronacyjny Tiglat-Pilesera III, króla Asyrii (745-726).
2 Krl 15, 25 - Tekst niepewny. Wyrazy Argob, Arich uważamy wg LXX (Luc.) za imiona urzędników króla, inni widzą tu nazwy geograficzne.
2 Krl 15, 27 - Należy poprawić na: "cztery", "pięć" lub "osiem" (sporne datowanie).
2 Krl 15, 33 - Liczba wątpliwa. Być może wliczono tu lata jego koregencji.
2 Krl 15, 37 - Por. 2 Krl 16,5-9.
2 Krl 16, 2 - "Szesnaście" - prawdopodobnie błąd pisarski zamiast "sześć".
2 Krl 16, 3 - Tzn. spalił na ofiarę Molochowi. Por. Kpł 18,21.
2 Krl 16, 5 - Por. Iz 7,1-9.
2 Krl 16, 6 - Hebr.: do Aramu (tzn. Syrii).
2 Krl 16, 9 - Por. Am 9,7.
2 Krl 16, 17 - Por. 1 Krl 7,23-39.
2 Krl 17, 1 - Hebr.: Uzzijah.
2 Krl 17, 3 - Salmanassar V (726-722), następca Tiglat-Pilesera III.
2 Krl 17, 4 - Był to raczej książę egipski, którego pomniki asyryjskie nazywają Sibe.
2 Krl 17, 5
- Również z dokumentów asyryjskich wynika, że Samarię zdobył
Salmanassar V (r. 721), lecz wkrótce potem umarł. Następca jego Sargon
II najpierw umacniał władzę we własnym kraju, zanim zwrócił się przeciw
ludom ościennym.
2 Krl 17, 7-20 - Por. 1 Krl 12,28; Pwt 4,19; Pwt 17,3; Pwt 18,10; Iz 2,6; Iz 44,9-20; Iz 57,4-13; Oz 4,12-19; Am 2,4-8; Am 4,4.
2 Krl 17, 9 - Tłum. przypuszczalne; inni tłum.: "wygadywali" lub "czynili w ukryciu".
2 Krl 17, 17 - Zob. przypis do 2 Krl 16,3.
2 Krl 17, 21 - Por. 1 Krl 12,1-19.
2 Krl 17, 24 - Kuta - dziś Tell-Ibrahim koło Babilonu; Awwa - lokalizowane w Fenicji lub Elamie; Chamat i Sefarwaim - w Syrii.
2 Krl 17, 25 - Niezaludnione części kraju zamieniały się w zarośla i żerowisko zwierząt.
2 Krl 17, 30 - Tekst skażony, różnie popr.; por. "Sikkut" Am 5,26.
2 Krl 17, 32 - Tzn. Jahwe.
2 Krl 17, 35 - Por. Wj 20,3.5; Pwt 5,7.9; Pwt 6,14.
2 Krl 17, 36 - Por. Pwt 4,34; Pwt 5,15.
2 Krl 18, 1 - Hebr.: Chizqijjah.
2 Krl 18, 2 - Popr. wg 2 Krn 29,1.
2 Krl 18, 4 - Por. Lb 21,8; Mdr 16,6. Nazwa nawiązuje do "węża" (nachasz) i miedzi" (nechoszet).
2 Krl 18, 11 - Był to Sargon II (zob. przypis do 2 Krl 7,5).
2 Krl 18, 13 - Hebr.: Sancherib, asyr.: Sin-achche-erib.
2 Krl 18, 16 - Tłum. przybliżone. Hebr. ma mylnie: "Ezechiasz".
2 Krl 18, 34 - Dodano za częścią rkp LXX.
2 Krl 19, 3 - Przysłowie oznaczające sytuację bez wyjścia.
2 Krl 19, 9 - "Tirhaka" - faraon XXV dynastii. Etiopczyk; "powtórnie" - opuszczono wg Iz 37,9. Redaktor księgi powtarza tu poprzedni opis.
2 Krl 19, 11 - Dosł.: "okładając je klątwą".
2 Krl 19, 12 - Ostatnie dwie nazwy niepewne, różnie popr.
2 Krl 19, 21 - Miasto niepokonane i ufające Bogu autorowie biblijni nazywają dziewicą.
2 Krl 19, 25 - Inni: "aby".
2 Krl 19, 26 - Inni: "jak ziarno dotknięte rdzą przed wykłoszeniem".
2 Krl 19, 27 - Zob. Iz 37,28.
2 Krl 19, 29 - Sens znaku jest zapewne taki: jak pewne jest, że po niedostatku następuje poprawa, tak pewne jest, że wrogowie odejdą.
2 Krl 19, 35 - O nagłej klęsce Sennacheryba mówi również Herodot, przypisując ją szczurom, roznosicielom zarazy.
2 Krl 19, 37 - Tekst popr. wg rkp hebr., Iz 37,38. Pisma klinowe również mówią, że zabili go bracia Assarhaddona.
2 Krl 20, 1 - Fakty omówione w 2 Krl 20,1-19 wyprzedziły najazd Sennacheryba, o którym mówią rozdz. 18-19 [->2 Krl 18,1].
2 Krl 20, 4 - Duży dziedziniec łączący świątynię z pałacem. Por. 1 Krl 7,12; 2 Krn 4,9.
2 Krl 20, 7 - Inni przenoszą ten wiersz po w. 11. Taki środek leczniczy był znany w Ugarit.
2 Krl 20, 11 - Tekst popr. wg Iz 38,8, Wlg i tekstu Iz z Qumran. Mowa tu o pewnego rodzaju zegarze słonecznym.
2 Krl 20, 12 - Asyryjskie Marduk-apil-iddin. - Szermierz niezależności Babilonu (721-710).
2 Krl 20, 13 - Tekst popr. Wg Iz 39,2, LXX, syr., Wlg.
2 Krl 20, 20 - Zob. 2 Krn 32,30; Syr 48,17.
2 Krl 21, 1 - Hebr.: Menaszsze.
2 Krl 21, 4 - Por. 1 Krl 9,3.
2 Krl 21, 6 - Zob. przypis do 2 Krl 16,3.
2 Krl 21, 7 - Por. 1 Krl 8,16; 1 Krl 9,3 (Pwt 12,5; 2 Sm 7,10.13.26).
2 Krl 21, 10 - Por. Iz 34,11; Am 7,7-9; Lm 2,8.
2 Krl 21, 13 - Tzn. spotka ją podobny los jak Samarię i ród Achaba. Termin "pion" inni oddają przez "poziomnicę".
2 Krl 22, 1 - Hebr.: Joszijahu.
2 Krl 22, 8
- Nie ma tu mowy o podstępie kapłanów. Prawo Mojżeszowe, regulujące
kult, przechowywano w świątyni. Księga odnaleziona, zarzucona za dwóch
poprzednich królów, musiała obejmować co najmniej części dyktujące
reformę, a zatem w pierwszym rzędzie Pwt.
2 Krl 22, 13 - Por. wg 2 Krn 34,21.
2 Krl 22, 14 - W IX w. Jerozolimę rozbudowano w kierunku zachodnim.
2 Krl 22, 18 - Zdanie niedokończone. Na podstawie Wlg można tak ująć całość: "Ty słyszałeś słowa, które są w księdze".
2 Krl 23, 2 - Dosł.: "dla ich uszu".
2 Krl 23, 4 - Por. Wj 23,24; Wj 34,13; Lb 33,52; Pwt 7,5; Pwt 13,8; co do kultów astralnych - por. Pwt 4,19; Pwt 17,3.
2 Krl 23, 8 - Demonów wyobrażonych przez kozły. Tekst popr.; hebr.: "wyżyny bram", co inni zatrzymują.
2 Krl 23, 9 - Wiersze 2 Krl 23,8.20 mówią o pogańskich kapłanach wyżyn, których Prawo Mojżeszowe skazywało na karę śmierci, por. Pwt 17,2-5.
Wiersz 9 mówi o prawowitych kapłanach, którzy czcili Jahwe na wyżynach.
Sprowadzeni do Jerozolimy muszą zadowolić się rolą drugorzędną.
2 Krl 23, 10 - Zob. przypis do 2 Krl 16,3.
2 Krl 23, 12 - Inni popr.: "starł na proch na miejscu".
2 Krl 23, 13 - Wg LXX; hebr.: "zniszczenia".
2 Krl 23, 15 - Zob. 1 Krl 12,29.
2 Krl 23, 16 - Zob. 1 Krl 13,2.
2 Krl 23, 29
- Neko II (609-594) spieszył na pomoc ostatniemu królowi asyryjskiemu,
wygnanemu przez Medów i Babilończyków; "do" - tekst hebr. popr.
2 Krl 23, 33 - Popr. wg LXX; hebr.: "jednego".
2 Krl 24, 1
- Po upadku Asyrii z jej stolicą Niniwą (rok 612), władcą w państwie
nowobabilońskim, czyli chaldejskim, w latach 605-562 był Nabuchodonozor
(hebr.: Nebukadnesar).
2 Krl 24, 3 - Tekst popr. wg w. 20; hebr.: "ust" (= wyroku).
2 Krl 24, 6 - Por. Jr 22,19; Jr 36,30. Występuje on również pod imieniem "Jechoniasz" lub "Koniasz" (Konjahu).
2 Krl 24, 7 - Nabuchodonozor pokonał Egipcjan pod Karkemisz w r. 605.
2 Krl 24, 8-16 - Nastąpiło ono w roku 597. Król zabrał rzemieślników do prac przy rozbudowie Babilonu.
2 Krl 24, 15 - Więzienie dość łagodne. Teksty babilońskie mówią o racjach oliwy przydzielanych jemu i jego rodzinie.