Ap 1, 1 - Wyroki Boże spełnią się niezawodnie (por. Dn 2,28) i to - z punktu widzenia Bożego (por. 2 P 3,8) już niebawem.
Ap 1, 4 - "Który... przychodzi" - Bóg objawiony (por. Wj 3,14), zbliżający się na sąd; "Siedmiu Duchów": siedmioraki w darach Duch Święty. Inni widzą tu siedmiu archaniołów.
Ap 1, 5 - Ps 89[88],38.28; Kol 1,18.
Ap 1, 6 - Mowa o powszechnym kapłaństwie wiernych, na wzór Izraela (por. Wj 19,6; 1 P 2,5.9).
Ap 1, 7 - Chrystus-Sędzia spełni proroctwo Dn 7,13; Za 12,10.14, wywołując wyrzuty sumienia u winowajców.
Ap 1, 8 - Pierwsza i ostatnia litera alfabetu gr. - symbol Boga jako praprzyczyny i celu ostatecznego wszechrzeczy (Ap 21,6; Ap 22,13).
Ap 1, 9 - Aluzja do karnego zesłania (zob. Wstęp).
Ap 1, 10 - Tj. w niedzielę.
Ap 1, 11 - Siedem dobrze Apostołowi znanych Kościołów lokalnych, leżących na drodze okrążającej najludniejsze okolice Azji Mniejszej. W symbolicznej tej siódemce należy widzieć Kościół powszechny wszystkich czasów.
Ap 1, 13-16 - Uwielbiony Chrystus, odmalowany rysami zapożyczonymi z Dn 7,9.13; Dn 10,5n i Ez 43,2, ukazuje się jako król, arcykapłan, sędzia i władca Kościoła.
Ap 1, 18 - Odpowiednik hebr. Szeolu: Chrystus zmartwychwstały panuje i nad zmarłymi.
Ap 1, 19 - Zapowiedź dwu części dzieła: "to, co jest", odnosi się do listów do siedmiu Kościołów; "co potem musi się stać" - to część prorocka.
Ap 1, 20 - Są to symbole; uosobienia ducha każdego z Kościołów, wcielone w osobę biskupa.
Ap 2, 1 - "Aniołowi": zob. Ap 1,20; "Efez": ówczesna stolica Azji Mniejszej.
Ap 2, 6 - Sekta gnostycka głosząca nieskrępowaną swobodę obyczajów (por. Ap 2,15, a także Ap 2,14.20.24).
Ap 2, 7 - "Duch" - Święty; "drzewo życia" (por. Rdz 2,9) to Chrystus jako źródło życia tu w Kościele i w niebie.
Ap 2, 8 - "Smyrna" - prastare, uroczo położone miasto, stolica biskupia św. Polikarpa (zm. ok. 155); "Pierwszy i Ostatni": Chrystus określa siebie Boskim przymiotem z Iz 44,6.
Ap 2, 9 - Żydzi nienawróceni, prześladowcy pierwotnego Kościoła.
Ap 2, 10 - Tzn. w ogóle krótko (por. Rdz 24,55; Lb 11,19; Dn 1,14).
Ap 2, 11 - Symbol wiecznego potępienia (por. Ap 20,14; Ap 21,8).
Ap 2, 12 - "Pergamon" - dawna stolica władców Mizji - Attalidów.
Ap 2, 13 - Aluzja do położenia na górze miasta, siedziby wielu kultów bałwochwalczych.
Ap 2, 14 - Por. Lb 25,1n; Lb 31,16; 2 P 2,15; Jud 0,11. NT śladem tradycji judaistycznej uważa Balaama za typ przewrotnego doradcy. Podobne niebezpieczeństwo grozi chrześcijanom ze strony Nikolaitów.
Ap 2, 17 - "Manny...": por. Wj rozdz. 16 [->Wj 16,1]; J 6,31nn. Symbol życiodajnego pokarmu duchowego, a więc i Eucharystii; "kamyk": symbol dopuszczenia do królestwa Bożego; "imię nowe" (jak w Ap 3,12; Ap 19,12) pozostaje w związku z Iz 62,2; Iz 65,17; i oznacza nową osobowość. Związkowi z Chrystusem towarzyszy wzajemna znajomość nie do przekazania innym.
Ap 2, 18 - "Tiatyra" - przemysłowy ośrodek w Lidii (por. Dz 16,14).
Ap 2, 20 - Imię symboliczne (brzmienie wg LXX) - nosiła je w ST żona Achaba, zwolenniczka kultów pogańskich (1 Krl 16,31; 2 Krl 9,22); "rozpustę": jak w ST (por. np. Jr 3,2-9) oznacza ona przede wszystkim niewierność wobec Boga. Mógł się z nią łączyć nierząd sakralny.
Ap 2, 22 - Sens ten sam, co "rozpusty" w w. 20n.
Ap 2, 24 - Ślady gnozy: wiedza tajemna ma czynić ich odpornymi na zło moralne.
Ap 2, 26 - Obietnica udziału we władzy Mesjasza (por. Ps 2,8n).
Ap 2, 28 - Jest nią sam Chrystus (por. Ap 22,16; 2 P 1,19) lub symbol władzy.
Ap 3, 1 - "Sardes" - dawna stolica Lidii, ośrodek przemysłu włókienniczego.
Ap 3, 3 - Por. Ap 16,15; 2 P 3,10.
Ap 3, 4 - W Ap symbol nie tylko niewinności, lecz i triumfu, zwłaszcza niebian.
Ap 3, 5 - Symbol powołania do łaski (Ap 13,8; Ap 13,8).
Ap 3, 7 - "Filadelfia" - małe miasto w Lidii, nawiedzane trzęsieniami ziemi; "otwiera": por. Iz 22,22. Symbol pełnej i wyłącznej władzy Chrystusa nad nowym "domem Dawida" - Kościołem (por. Łk 1,33; Ef 1,22).
Ap 3, 8 - Por. 1 Kor 16,9; 2 Kor 2,12; Kol 4,3. Symbol możliwości apostolskiego głoszenia Ewangelii.
Ap 3, 9 - "Synagogi szatana" - zob. Ap 2,9; "przyjdą... umiłowałem" - Iz 45,14; Iz 60,14; Iz 43,4.
Ap 3, 10 - Ap określa tak tylko pogan jako wrogów Boga.
Ap 3, 12 - "Świątyni" - tj. Kościoła, tu i w wieczności; "Nowe Jeruzalem" (por. Ap 21,2nn) - symbol Kościoła w kształcie ostatecznym lub w aspekcie mesjańskim.
Ap 3, 14 - "Laodycea" - miasto we Frygii, słynące z bogactw, wyrobów wełnianych i środków leczniczych; "Amen" - por. Iz 65,16; 2 Kor 1,20. Chrystus urzeczywistnia w sobie proroctwa i poręcza wysłuchanie modlitw; "Początek" - zarazem "zasada" - por. Kol 1,15n.
Ap 3, 16 - Tzn. oziębłość jest wstrętna dla Chrystusa.
Ap 4, 2 - Bóg - jak w wizjach ST (np. Iz 6,1; Ez 1,26; Dn 7,9).
Ap 4, 3 - Symbol Bożego miłosierdzia. Por. Rdz 9,12-17.
Ap 4, 4 - Zapewne są to święci ST.
Ap 4, 5 - Symbol Ducha Świętego (por. Ap 1,4), wzorowany na świeczniku przybytku (Wj 25,37; Za 4,2).
Ap 4, 6 - "Morze" - symbol odległości Stwórcy od stworzenia; "Zwierzęta" - wyobrażenia wzorowane na Iz 6,1; Ez 1,5nn; Ez 10,14. Są to aniołowie rządzący światem materii. Część tradycji upatruje w nich symbole czterech Ewangelistów.
Ap 5, 1 - Symbol wyroków Bożych w sprawie losów świata. Por. Ap 3,5; Ap 10,2; Ez 2,9; Dn 12,4.9. Inni widzą w niej ST. "Księga" ma tu formę zwoju.
Ap 5, 5 - Tytuły Mesjasza; Rdz 49,9n; Iz 11,1.
Ap 5, 6 - Chrystus - Odkupiciel przedstawiony jako Baranek paschalny (J 1,29.36; J 19,36; 1 Kor 5,7) posiada Boskie przymioty; pełnię władzy ("rogi") i pełnię wiedzy ("oczy"). Wysyła On Ducha Świętego (por. Ap 1,4; Ap 4,5).
Ap 6, 1-16 - Sens: Chrystus jest władcą dziejów, a klęski są zwiastunami dnia gniewu Bożego.
Ap 6, 2 - Symbol zwycięstwa pochodu Ewangelii (lub potęg wojskowych).
Ap 6, 4 - Symbol wojny.
Ap 6, 5 - Symbol głodu.
Ap 6, 6 - Zagadkowy ten zakaz łączy się zapewne z ówczesną sytuacją gospodarczą. Część tradycji widziała tu aluzję do sakramentów świętych.
Ap 6, 8 - "Otchłań" - tu uosobienie krainy zmarłych; "mieczem... zwierzęta" - Ez 14,21.
Ap 6, 9 - Tj. męczenników.
Ap 6, 12-17 - Rysy obrazu zaczerpnięte z Iz 34,4; Iz 2,10.19; Oz 10,8; Jl 2,11; Jl 3,4; Am 8,9; por. Mt rozdz. 24 [->Mt 24,1].
Ap 7, 1 - W pojęciu Hebrajczyków ziemia była płaską, czworokątną tarczą. Wiatry wiejące "z narożników" uważano za szkodliwe.
Ap 7, 3 - Symboliczna ta czynność wyciska na wybranych duchowe znamię przynależności do Boga, które uchroni ich od złud szatańskich i plag spadających na niepoprawnych (por. Wj 12,12n; Ez 9,4.6; Ef 1,13; Ef 4,30; 2 Tm 2,19). Najstarsza tradycja "pieczęcią" nazywała sakrament chrztu i bierzmowania.
Ap 7, 4-7 - W tej liście zostało opuszczone dla względów nie dość wyjaśnionych imię Dana, piątego z kolei syna Jakuba (Rdz 30,6). Natomiast obok Józefa jest tu i Manasses, jego syn, a więc wprawdzie nie syn Jakuba, jednak usynowiony przez niego (Rdz 48,5) wraz z bratem Efraimem, tu nie podanym.
Ap 7, 4 - "Izraelem Bożym" (Ga 6,16) jest Kościół powszechny Nowego Przymierza. Liczba symboliczna (liczba pokoleń Izraela do kwadratu, mnożona przez tysiąc) = mnóstwo.
Ap 7, 9-17 - Scena ta ukazuje, jak powstaje Kościół triumfujący.
Ap 7, 14 - Męczennicy zawdzięczają swój triumf odkupieniu dokonanemu przez Chrystusa.
Ap 7, 15 - Symbol szczególnej obecności Boga wśród swego ludu (por. Wj 25,8; Lb 35,34; J 1,14).
Ap 8, 3.5 - Rodzaj płaskiej szufli do przenoszenia żaru z ołtarza na ołtarz (por. Wj 27,3; Wj 38,3; 1 Krl 7,50).
Ap 8, 5 - Por. Ez 10,2; Kpł 16,12. Sens sceny: błagalne modlitwy uciśnionego Kościoła sprowadzają karę Bożą na świat.
Ap 8, 6-13 - Symboliczne plagi wzorowane są na plagach egipskich (Wj 7,14-10,29).
Ap 9, 1 - "Gwiazda" - tu anioł karzący; "Czeluść" - w odróżnieniu od Otchłani (Ap 1,18; Ap 6,8) to miejsce przebywania złych duchów (por. Łk 8,31; 2 P 2,4; Jud 1,6).
Ap 9, 3 - Symbol działania złych duchów. Obraz: por. Jl rozdz. 1n [->Jl 1,1].
Ap 9, 7 - Charakterystyka usposobienia złych duchów.
Ap 9, 11 - ABADDON - dosł.: "Zatracenie" - w ST synonim lub uosobienie Szeolu: Hi 26,6; Hi 28,22; Ps 88[87],12; Prz 15,11; APOLLYON = Niszczyciel. Wlg dodaje przekład Exterminans.
Ap 9, 13 - Mówi zapewne Bóg po wysłuchaniu modlitw Kościoła (por. Ap 8,3nn).
Ap 9, 14 - Złe duchy - narzędzia kary Bożej, przywódcy piekielnej konnicy.
Ap 9, 17 - Żywioły kary Bożej (por. Rdz 19,24.28).
Ap 10, 2 - Ez 2,9n. Oznacza niewielką liczbę faktów, ujawnionych i zrozumiałych (odwrotnie: Ap 5,1).
Ap 10, 4 - Tzn. "zachowaj w tajemnicy". To objawienie otrzymał św. Jan tylko dla siebie.
Ap 10, 6 - "W nim jest" - Dn 12,7; "zwłoki" z karą (por. Ap 6,10n).
Ap 10, 10 - Sens: treść objawiona zawiera fakty i radosne, i bolesne: Ez 2,8; Ez 3,1nn.
Ap 11, 1 - Rozdział 11 zawiera teologię katastrofy, jaką dla Izraela stanowiło zburzenie Jerozolimy w roku 70; "zmierz" - symboliczna czynność mierzenia oznacza zachowanie "Świątyni Bożej" - Kościoła (por. Ez 40,3; 1 Kor 3,16n; 2 Kor 6,16; Ef 2,21) od przyszłych nieszczęść.
Ap 11, 2 - "Dziedziniec" - to odrzucona Synagoga; "czterdzieści dwa miesiące" = trzy i pół roku = 1260 dni (Ap 11,3; Ap 12,6; Ap 13,5) - symbol doczesności z jej próbami. Por. też Ap 17,12nn.
Ap 11, 3-6
- Dwaj Świadkowie to symbol apostołów Chrystusa, rekrutujących się
spośród hierarchii i laikatu, wzorowany na wielu postaciach ST (Wj 7,17-20; 1 Krl 17,1; 2 Krl 1,10.12; Jr 5,14a;
Ap 11, 7 - Symbol doczesnej potęgi wrogiej Bogu i Kościołowi (zob. Ap 13,1), inspirowanej przez piekło. Chwilowo jej zwycięstwo polega na odebraniu życia Świadkom.
Ap 11, 8 - Jest to "Jeruzalem, które zabija proroków" (Mt 23,37).
Ap 11, 9 - Liczba symbolizująca niepełność: triumf zła będzie przelotny.
Ap 11, 12 - Symbol pośmiertnego triumfu męczenników.
Ap 11, 13 - Sens: wiele ofiar ze wszystkich warstw społecznych. Por. Ez 38,19n.
Ap 11, 19 - Sens: duchowe dziedzictwo Izraela ocalało w Kościele, mimo zburzenia Jerozolimy i świątyni.
Ap 12, 1 - Rozdział ten ilustruje walkę szatana z Kościołem w ciągu wieków. "Niewiasta" ma rysy: 1. indywidualne - Matki Mesjasza (Iz 7,11.14; Mi 5,2); 2. zbiorowe - jako symbol społeczności Izraela (Jr 3,6-10.20; Ez 16,8-14; Oz rozdz. 2 [->
Ap 12, 3 - Symbol szatana (por. Ap 12,9), "władcy tego świata" (J 12,31; J 14,30; J 16,11), walczącego ze światłością, czyhającego na Mesjasza.
Ap 12, 5 - Ps 2,9. Mesjasz jest niedostępny dla napaści szatana. Tajemnica wniebowstąpienia ujęta w perspektywie dziejów Mistycznego Ciała Chrystusa.
Ap 12, 6 - Zob. przypis do Ap 12,14nn.
Ap 12, 7 - "Walka" - w jeden obraz ujęte wszystkie napaści i porażki złych duchów od początku do końca świata; "Michał" - archanioł, rzecznik ludu Bożego (Dn 10,13.21).
Ap 12, 9 - Por. Łk 10,18; J 12,31.
Ap 12, 10 - Por. Hi 1,9nn; Hi 2,4n; Za 3,1.
Ap 12, 13 - Zniweczona napaść na Mesjasza każe szatanowi przenieść ataki na Kościół.
Ap 12, 14 - Mimo tych ataków Kościół jako całość ma w ciągu doczesności (por. Ap 11,2n; Ap 12,6;
Ap 12, 17 - Są to poszczególni wierni.
Ap 13, 1 - Por. Ap 11,7. Pierwszym narzędziem szatana do walki z Kościołem jest bałwochwalcze mocarstwo doczesne (por. Dn 7,3-11.21.25). W oczach św. Jana pierwszym jego wcieleniem był pogański Rzym, nadający swym władcom "imiona bluźniercze" w postaci tytułów boskich.
Ap 13, 3 - Zbiorowy Antychryst - parodią Chrystusa umęczonego i zmartwychwstałego (Ap 5,6). Szatańskie "cuda" zapowiada Mt 24,24; 2 Tes 2,8-12.
Ap 13, 7 - Jak w Ap 11,7. Por. Dn 7,21.
Ap 13, 8 - Dosł.: "mu".
Ap 13, 11 - Druga Bestia, czyli Fałszywy Prorok (Ap 16,13; Ap 19,20; Ap 20,10), to symbol fałszywych kultów religijnych, które są na usługach Bestii pierwszej; parodia Ducha Świętego.
Ap 13, 15 - Aluzja do prześladowań, przede wszystkim ze strony cesarstwa rzymskiego.
Ap 13, 16 - Symbol bojkotu społecznego i ekonomicznego.
Ap 13, 18 - Zagadkowej liczby imienia (tj. sumy wartości cyfrowej liter) dotąd nie odszyfrowano jednoznacznie. Adresatom Apokalipsy wyjaśniał ją urzędowy lektor podczas nabożeństwa. Najbliższe prawdy rozwiązanie to: "Cezar Nero" czy "Cezar - nowy bóg", lub jako trzy szóstki - wcielone zaprzeczenie niedoskonałości.
Ap 14, 1-5 - Obraz niebiańskiej świętości Kościoła na ziemi.
Ap 14, 4 - Dziewiczym jest Kościół w swej wierności dla Chrystusa, tak jak odstępstwo określa Pismo święte mianem cudzołóstwa (zob. Ap 2,20). Zarówno męczeństwo (Ap 7,14), jak i dziewictwo charakteryzuje chrześcijan, oczywiście w niejednakowym stopniu.
Ap 14, 8 - Jak u proroków (Iz 21,9; Jr 51,8; Dn 4,27) symbol mocarstwa wrogiego Bogu, tutaj w pierwszym rzędzie - Rzymu (por. Ap rozdz. 17n [->Ap 17,1]).
Ap 14, 13 - Zbawieni dostępują nagrody za czyny "już teraz", tzn. przed paruzją (por. Łk 16,22; Łk 23,43; 2 Kor 5,6-10; Flp 1,21nn).
Ap 14, 14-20 - Alegoria Sądu Ostatecznego. "Żniwo" dotyczy zbawionych (por. Mt 9,37n; Mt 13,30.39; Mk 4,29; Łk 10,2; J 4,35-38), deptanie zaś tłoczni po obraniu "winorośli ziemi" - potępienie (por. Iz 63,2-6; Jl 4,13). Sędzią jest Mesjasz (por. Dn 7,13).
Ap 14, 18 - Zapewne aluzja do kary wiecznej.
Ap 14, 20 - Por. Ap 19,15. Liczba symbolizuje ogólnoświatowe rozmiary klęski wrogów Boga.
Ap 15, 2 - Por. Ap 4,6. Ogień każe myśleć o gniewie Bożym, nadto przypomina Morze Czerwone i Wyjście z Egiptu.
Ap 15, 3 - Wj 15,1-19; Pwt 32,1-43.
Ap 15, 7 - Por. Ap 4,6 - klęski żywiołowe są w ręku cheruba rządzącego światem materii.
Ap 15, 8 - Sens: żadne wstawiennictwo nie wpłynie na zmianę wyroków Boży
ch.
Ap 16, 3-6 - Por. Wj 7,19-24.
Ap 16, 7 - Echo wysłuchanych modlitw (por. Ap 8,4n).
Ap 16, 12 - Nawiązanie do przejścia przez Morze Czerwone i Jordan.
Ap 16, 13 - "Fałszywy Prorok", czyli Bestia druga (Ap 13,11; Ap 19,20; Ap 20,10); "ropuchy" symbolizują gadatliwą propagandę szatańską.
Ap 16, 15 - Wiersz ten, przerywający kontekst, został tu umieszczony zapewne przez późniejszego redaktora. Por. Ap 3,3n.18.
Ap 16, 16 - Symboliczne miejsce światowej klęski wrogów Boga (por. Sdz 5,19; 2 Krl 9,27; 2 Krl 23,29; Za 12,11).
Ap 16, 19 - Oznacza doszczętną zagładę.
Ap 17, 1 - Prorocy (Iz 23,16n; Na 3,4) tak określali miasta - ośrodki bałwochwalstwa, które jest "nierządem" z bogami (np. Ez rozdz. 16 [->Ez 16,1]; Ez rozdz. 23 [->Ez 23,1]). Wielką zaś Nierządnicą był w oczach św. Jana Rzym pogański, zarówno stolica cezaryzmu, jak i siedlisko zepsucia moralnego, a po Rzymie - mocarstwa prześladujące Kościół.
Ap 17, 3 - Bogini Roma dosiada Bestii, znanej już z Ap 13,1, symbolu całego mocarstwa.
Ap 17, 6 - Aluzja do prześladowań.
Ap 17, 8 - Parodia przymiotów Bożych z Ap 1,4, a także zmartwychwstania Chrystusa (Ap 1,17; Ap 2,8). Punktem wyjścia mogą być dzieje Rzymu w I w., zwłaszcza legenda o powrocie Nerona na czele Partów celem zniszczenia Rzymu.
Ap 17, 9 - Aluzja do siedmiu pagórków Rzymu.
Ap 17, 10 - Nie ma dotąd zgody co do sposobu liczenia władców Rzymu: najprawdopodobniej pierwszym jest Juliusz Cezar, szóstym Nero, ósmym Domicjan. Zresztą Rzym stanowi tu tylko typ powtarzających się w dziejach mocarstw walczących z Kościołem.
Ap 17, 11 - Por. Ap 13,3.12.14. Inni widzą w tym niejasnym wierszu zabieg redaktora, który chciał utożsamić Bestię z jedną z głów, godząc dane równoległych opisów (zob. Wstęp).
Ap 17, 12 - Typ wasalów wysługujących się mocarstwom prześladowczym.
Ap 17, 16 - Bunt wasalów spowoduje zagładę stolicy: po raz pierwszy proroctwo to spełniło się na Rzymie spustoszonym w V w. przez hordy barbarzyńskie.
Ap 17, 17 - Sens: szatan niszczy swe narzędzia, a dzieje się to według odwiecznych planów Bożych.
Ap 19, 1 - Alleluja - liturgiczna aklamacja (= chwalcie Jahwe) z ST (por. Tb 13,18 [LXX]; Ps 111[110]-118[117] [->Ps 111[110],1]).
Ap 19, 2 - Dosł.: "z jej ręki".
Ap 19, 5 - Por. Ps 22[21],24; Ps 115[113],13; Ps 134[133],1; Ps 135[134],1.
Ap 19, 7 - Kościół triumfujący w ostatecznym swym kształcie. Por. Ap 21,2nn.
Ap 19, 11 - Por. Ap 1,5; Ap 3,7.14; Ap 6,2. Rysy z ST: Mdr 18,15; Iz 11,4; Iz 63,1-6.
Ap 19, 12 - Głębia tajemnicy Chrystusa jest niewyczerpana. Por. Ef 3,8.
Ap 19, 13 - Por. J 1,1nn; 1 J 1,1.
Ap 19, 17 - Por. Ez 39,4.17-20.
Ap 19, 20 - Piekło. Por. Syr 7,17; Iz 66,24; Mt 5,22.29n; Mt 18,9; Jk 3,6.
Ap 20, 1-6 - Jest to szczególny aspekt Kościoła w doczesności - pokój Chrystusowy oparty na łasce, będącej zadatkiem nieba. - Nie brakło w ciągu wieków prób dosłownego rozumienia "tysiąca lat" (chiliazm - millenaryzm).
Ap 20, 2 - Ograniczenie wpływów szatana.
Ap 20, 3 - Por. Ap 6,11; Ap 12,12.
Ap 20, 5 - Oznacza życie łaski. Por. Ez rozdz. 37 [->Ez 37,1].
Ap 20, 7 - Obrazowa zapowiedź ostatecznego usunięcia wpływów szatana.
Ap 20, 8 - Na podstawie Ez 38,2 urobiony symbol potęg wrogich Izraelowi, tu zaś - Kościołowi.
Ap 20, 9 - Określenia Kościoła w fazie doczesnej nawiązują do lat wędrówki i do Jerozolimy, stolicy teokracji.
Ap 20, 10 - Wieczne potępienie jest karą dla szatana i jego narzędzi.
Ap 20, 11-15 - Obraz powszechnego zmartwychwskrzeszenia i sądu ostatecznego wykazuje w dzisiejszym tekście brak porządku chronologicznego. Zob. Wstęp.
Ap 20, 14 - Sens: skończy się dotychczasowe panowanie śmierci - dzieła szatana.
Ap 21, 1-8 - Ukazuje się przemieniony wszechświat, a w nim Kościół w fazie ostatecznej jako Nowe Jeruzalem - przeciwieństwo Wielkiego Babilonu (por. Iz 65,17; Iz 66,22; Mt 19,28; Rz 8,19-23; 2 P 3,13).
Ap 21, 7 - Rdz 17,7; Ps 89[88],27. Por. J 1,12; Rz 8,17; Ga 3,29; Ga 4,7.
Ap 21, 12 - Symbol powszechności Kościoła - Nowego Izraela (por. Ap 7,4).
Ap 21, 14 - Kościół w czasie i w wieczności jest apostolski (por. Mt 19,28; Ef 2,20; Ef 4,11).
Ap 21, 15 - W przeciwieństwie do Ap 11,1, a zgodnie z Ez 40,3.5; Za Ap 2,6 symboliczna ta czynność ma wykazać doskonałość dzieła Bożego, jakim jest Kościół.
Ap 21, 16 - "Czworobok" - to symbol doskonałości; "dwanaście tysięcy" - symbol ogromu i powszechności.
Ap 21, 19 - Por. Iz 54,11n; Tb 13,17. Nawiązanie do drogich kamieni z pektorału arcykapłana, reprezentujących pokolenia Izraela (Wj 28,17-21).
Ap 21, 22 - W zestawieniu z Ap 3,12; Ap 7,15 itd. okazuje się, że Boża obecność symbolizowana przez świątynię rozszerza się na całe Miasto Boże (por. Ez 48,35; Za 14,20; J 4,21nn; 1 Kor 3,16; Ef 2,21). Kult Boski odbiera również zmartwychwstały Chrystus (por. J 2,21).
Ap 21, 25 - Symbol zupełnego bezpieczeństwa i gościnności. Por. Iz 60,11.
Ap 22, 1 - Por. Ez 47,1-12; Jl 4,18; Za 14,8. Zapewne symbol Ducha Świętego, pochodzącego od Ojca i Syna.
Ap 22, 2 - Aleja "drzew życia" - symbol utraconego raju (por. Rdz 2,9; Rdz 3,22nn), a przez odkupienie przywróconego ludziom życia łaski, która uzdrawia członków Kościoła. Por. Ez 47,7.12.
Ap 22, 14 - Symbol stosowania sakramentalnych środków oczyszczenia duszy - warunku wstępu do Niebieskiego Jeruzalem, miasta nieśmiertelnych.
Ap 22, 15 - Zapewne aluzja do popełniających nadużycia seksualne (por. Pwt 23,18n).
Ap 22, 16 - Iz 11,1.10; Rz 1,3; Lb 24,17.
Ap 22, 17 - "Duch" = trzecia Osoba Boska; "Oblubienica" = Kościół; "przyjdź" - liturgiczne Marana tha! (por. 1 Kor 16,22; Flp 4,5).
Ap 22, 21 - Część rkp dodaje: "świętymi. Amen".