Dn 1, 1 - Autor zestawia dane chronologiczne 2 Krl 24,12 z 2 Krn 36,5-8. Najprawdopodobniej chodzi o zdobycie Jerozolimy i początek niewoli babilońskiej w r. 597. Wtedy król babiloński zabrał także znaczną część kosztownych przedmiotów kultu ze świątyni jerozolimskiej (w. 2).
Dn 1, 3-7 - Królowi chodziło o wychowanie przyszłych wiernych wasali. W tym celu otrzymują nowe imiona i mają się zaprawiać do służby dworskiej.
Dn 1, 8 - Por. zakaz Prawa w Kpł rozdz. 11 [->Kpł 11,1].
Dn 1, 21 - W r. 538 upadło państwo babilońskie, a władzę objął Cyrus. Daniel zajmuje wysokie stanowiska także na dworze perskim - Dn 6,29.
Dn 2, 1 - Chronologia dostosowana do danych Dn 1,1n.
Dn 2, 2 - Do snów przywiązywano na Wschodzie starożytnym wielką wagę. Istniało też wielu wykładaczy snów (zwłaszcza u Chaldejczyków), cieszących się wielkim autorytetem. Niekiedy Bóg używa takich snów jako punktu wyjścia do swojego objawienia lub zsyła je. Wykłada je zwykle natchniony mąż Boży, otrzymując informacje o znaczeniu snu również w widzeniu sennym. Tego rodzaju sny zna dobrze NT - por. np. Mt 1,20.
Dn 2, 4 - Tekst oryginalny dodaje glosę "po aramejsku". Miała ona zaznaczyć, że w tym miejscu rozpoczyna się tekst aramejski (',4b-7,28).
Dn 2, 13 - Daniel wraz z towarzyszami był zaliczany z tytułu otrzymanego wykształcenia i nadnaturalnej mądrości do "mędrców" dworskich.
Dn 2, 21 - Bieg historii należy do dziedzin zastrzeżonych wyłącznie Bogu; podobnie udzielanie i odbieranie władzy monarchom - por. 1 Sm 15,28; Hi 12,18.21.24; Iz 44,28; Jr 27,5-8.
Dn 2, 28 - Wykład dotyczy nie tylko bezpośredniej przyszłości, lecz także zdarzeń eschatologicznych - por. w. 44n.
Dn 2, 39 - Chodzi o państwa medyjskie i perskie.
Dn 2, 40 - Imperium Aleksandra Wielkiego, podzielone po jego śmierci na trzy części. To królestwo, zapewne współczesne (ostatniemu) autorowi, opisuje on najobszerniej w jego blaskach i cieniach. Tekst w. skrócony wg LXX.
Dn 2, 43 - Mowa o władcach państw.
Dn 3, 1-100 - Bardzo popularne w okresie helleńskim opowiadanie o niezłomności trzech młodzieńców wobec bałwochwalczych żądań króla babilońskiego. Wspomina je 1 Mch 2,59;
Dn 3, 6 - O karze ognia u Babilończyków wspomina także Jr 29,22.
Dn 3, 19 - Popadli w niełaskę, widoczną na twarzy monarchy.
Dn 3, 21 - Tłum. przypuszczalne.
Dn 3, 24-90 - Dodatek wtórnokanoniczny, zachowany jedynie w jęz. gr. Z uwagi na niedokładny przekład Księgi Daniela w LXX, tłumaczenie opiera się na przekładzie Teodocjona.
Dn 3, 26-45 - Wyznanie grzechów społeczności izraelskiej stylizowane podobnie jak Ezd 9,6-15 i Ba 1,15-2,35. Jako wyznających przedstawia autor Żydów przebywających w niewoli babilońskiej (w. 38); ich sytuacja wykazuje wiele analogii z sytuacją czytelnika epoki machabejskiej.
Dn 3, 51 - Pieśń trzech młodzieńców przypomina szereg psalmów o charakterze hymnów - por. np. Ps 147-150 [->Ps 147,1].
Dn 3, 88 - Tj. ze śmiertelnego niebezpieczeństwa.
Dn 3, 92 - Dosł.: "syna Bożego".
Dn 3, 98 - Jest on ujęty w formę listu Nabuchodonozora do poddanych.
Dn 4, 6 - Tekst aram.: "Widzenia mojego snu widziałem".
Dn 4, 10 - "Czuwający" i "Święty" stanowią określenia aniołów. Apokaliptyka rozwinęła szeroko naukę o aniołach. Wg niej każdy kraj i naród, a nawet wybitniejsi ludzie (królowie) posiadali swego anioła opiekuna, który był niekiedy wykonawcą wyroków Bożych na narodzie czy królu. Także NT mówi o aniołach stróżach - por. np. Mt 18,10.
Dn 4, 13 - Pewien ustalony okres czasu, niekoniecznie siedem lat.
Dn 4, 22 - Opowiadanie o obłędzie Nabuchodonozora opiera się na popularnych podaniach. Znane dziś dobrze ze współczesnych dokumentów jego panowanie wyklucza taki okres w życiu monarchy. Być może chodzi o oszczercze insynuacje pod adresem Nabonida, późniejszego władcy Babilonu, połączone z bardziej znanym Nabuchodonozorem. Budujący charakter opowiadania nie wymaga ścisłości historycznej, lecz podkreśla raz jeszcze władzę Bożą nad biegiem historii.
Dn 4, 23 - Niebo jako "mieszkanie" Boga, zastępuje tutaj imię Boże, rzadko wymawiane w okresie judaizmu.
Dn 4, 27 - Babilon był jednym z najokazalszych miast ówczesnego świata. Jako ciemiężyciel Izraela pozostał on w tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej symbolem pychy i mocy wrogiej Bogu - por. Ap 14,8; Ap 16,19, miejsca nawiązujące do Jr 25,2 i Jr 50-51 [->Jr 50,1].
Dn 5, 1 - Babilońskie Bel-szar-usur ("Niech Bel ochrania króla!"). Baltazar był nie synem Nabuchodonozora, lecz Nabonida; nie był też królem, lecz współregentem swego ojca podczas jego nieobecności w Babilonie.
Dn 5, 7 - Nabonid sprawował współrządy z ojcem (podczas jego nieobecności), zajmując drugie miejsce w królestwie. Może chodzi jednak o tytuł babiloński.
Dn 5, 11 - Tekst aram. dodaje jeszcze słowa: "Ojciec twój, królu", stanowiące późniejsze powtórzenie.
Dn 5, 25 - Cztery aramejskie słowa bez samogłosek są wieloznaczne. Najprawdopodobniejszy sens (być może przysłowiowego) zdania: "Policzone: mina, sykl i dwie połowy miny". Chodziłoby o przedstawienie za pomocą ciągu monet wartości kolejnych władców: Nabuchodonozora (mina), Nabonida lub Baltazara (tylko sykl) i królów Medów i Persów (po połowie miny, czyli łącznie tyle, ile Nabuchodonozor). Daniel wykłada słowa jako imiesłowy i odnosi do panowania Baltazara; zamiast l. podwójnej aram. ufarsin tłumaczy l. pojed. peres, być może nawiązując (fonetycznie) do Persów.
Dn 6, 13 - Prawdopodobnie późniejszy dodatek lub dittografia.
Dn 6, 19 - Słowo aram. o niepewnym znaczeniu. Inni: "stoły biesiadne".
Dn 6, 20 - Tekst aram. dodaje glosę: "gdy stało się jasno".
Dn 6, 21 - Tekst aram. dodaje: "Król odezwał się i powiedział do Daniela", co tłum. star. słusznie opuszczają.
Dn 7, 1-8 - Dalszy apokaliptyczny obraz, opisujący dzieje świata zmierzające ku królestwu mesjańskiemu jako ku wypełnieniu. Zwierzęta o motywach fantastycznych są ulubionym motywem w kanonicznych i apokryficznych pismach tego rodzaju - por. Dn 14,23-42; Ap rozdz. 4 [->Ap 4,1]; 12n [->Ap 12,1]. Tutaj symbolizują one kolejne fazy pogańskich królestw wrogich Bogu i Jego ludowi.
Dn 7, 7 - Dod. na podst. w. 19 i tekstu w komentarzu Hipolita; aram.: "bardzo wielkie".
Dn 7, 9 - "Przedwieczny" - dosł.: "prastarych dni", uosabia tu (podobnie jak w apokryficznej Księdze Henocha etiopskiego), wieczność i niezmienność Boga. Zasiada On na tronie z ognia, który towarzyszył w ST często objawieniu się Boga, czyli teofanii.
Dn 7, 10 - Poglądowe przedstawienie wyroków Bożych i Jego planów - por. Ap 5,1-6,17.
Dn 7, 11 - Tekst aram. umieszcza przed tymi słowami "patrzałem", prawdopodobnie późniejszy dodatek.
Dn 7, 13 - Aramejski wyraz bar enasz zasadniczo oznacza "syna człowieczego", czyli człowieka. W słownictwie apokaliptycznym jednak odnosi się bądź to do narodu izraelskiego jako posiadacza zbawczych obietnic Bożych, bądź też do jednostki, która dokona zbawienia - do Mesjasza. Ten ostatni sens wykazują nie tylko przedchrześcijańskie apokryfy (szczególnie Henoch etiop.), ale przede wszystkim NT - zob. Wstęp. Zapewne chodzi tu o postać Mesjasza-Króla jako przedstawiciela ludu Bożego.
Dn 7, 22 - "Zasiadł, a władzę" - dodano na podstawie w. 14 i 26n do niekompletnego tekstu aram.
Dn 7, 25 - "Czasy" - tj. tradycyjne religijne święta izraelskie; "czasu... połowy czasów" - tajemnicze określenie trwania panowania nieprawości, bardzo częste w apokaliptyce, por. Dn 9,24; Dn 12,7; Ap 12,14.
Dn 8, 1-27 - Wizja ta stanowi bardziej szczegółowy opis zdarzeń z okresu perskiego i helleńskiego (zob. w. 20n) ze szczególnym uwzględnieniem Antiocha IV Epifanesa.
Dn 8, 2 - Prorocy w swoich wizjach przenoszą się często do miejsc bardzo odległych (np. Jr 13,4). Suza była stolicą Elamu leżącego na wschód od Babilonu, i podlegała mu, a następnie Persji. Koło Suzy przepływała rzeka Ulaj.
Dn 8, 5 - Por. Ps 75[74],5n.11.
Dn 8, 8 - "Inne" - wg tłumaczenia gr.
Dn 8, 9 - "Inny, mały" - tekst popr.; "wspaniałemu krajowi" - autor ma na myśli prawdopodobnie Palestynę.
Dn 8, 10 - Jego pycha i zuchwałość przekroczy miarę ludzką, sięgając nawet sfer nieba i jego Władcy (w. 11). Wyraziło się to w ucisku religijnym narodu Bożego (w. 12).
Dn 8, 12 - "Składał występek" - tekst popr.
Dn 8, 13 - Tj. anioł - por. Dn 4,10.
Dn 8, 14 - Liczba bardziej konkretna niż w Dn 7,25. Oznacza ona czas trwania ucisku religijnego i zawieszenia kultu w świątyni na 1150 dni (ofiarę składano dwukrotnie w ciągu dnia, rano i wieczorem). Chodzi albo o zbezczeszczenie świątyni, które nastąpiło 8. 12. 167 i trwało do lipca 164 r., albo o prześladowanie Antiocha IV począwszy od r. 171.
Dn 8, 19 - "Widzenie" dodano wg tłumaczenia gr. Teodocjona.
Dn 8, 21 - "Jawan" - ogólna nazwa Grecji; "pierwszego króla" - Aleksandra Wielkiego.
Dn 8, 22 - Królestwa spadkobierców Aleksandra. Spośród nich autor będzie się interesował jedynie bezpośrednim przedstawicielem Seleucydów, Antiochem IV, z uwagi na jego wpływ na losy Palestyny.
Dn 8, 23 - Antioch IV Epifanes przedstawiony jest jako władca równie wybitny, jak przebiegły i okrutny. Jego polityka nietolerancji i prześladowań religijnych sprawiła, że w pismach apokaliptycznych ma on przysłowiową ocenę największego wroga Boga i rzecznika wszystkich sił Mu przeciwnych (Antychrysta). Upadek jego "bez udziału ręki ludzkiej" (w. 25) nawiązuje do Dn 2,34 i wskazuje na bezpośrednią interwencję Bożą.
Dn 8, 24 - "Zamierzał" - tekst popr.; hebr.: "będzie niszczył" - niezrozumiały.
Dn 9, 1 - W tekście hebr. Achaszwerosz. Być może imię to należy rozumieć jako "Kserkses".
Dn 9, 4-19 - Wyznanie grzechów społeczności, typu midraszowego (popr. przypis do Dn 3,26-45), dodane być może dopiero do księgi przez ostatniego redaktora.
Dn 9, 11 - Dosł.: "rozlało się".
Dn 9, 21 - "Przedtem" - por. Dn 8,1.15-18; "lecąc pospiesznie" - tłum. przybliżone. W ten sposób wyrażano szybkie przekazywanie zleceń Bożych ludziom przez aniołów. W apokaliptyce aniołowie często wyjaśniają tajemne widzenia lub proroctwa.
Dn 9, 24 - Zarówno w proroctwie Jeremiasza, jak i w Księdze Daniela tygodnie oznaczają najprawdopodobniej okresy siedmioletnie. Podczas gdy Jr 25,11; Jr 29,10 miał na uwadze okres trwania niewoli babilońskiej i czas uwolnienia z niej; zbiegający się z czasem odnowienia, po niewoli aktualizowano to proroctwo w świetle prądów apokaliptycznych, nadając mu sens wyraźnie eschatologiczno-mesjański. Punktem wyjścia zapowiedzi eschatologicznych są u Daniela wypadki współczesne, zwiastujące bliskie ich nadejście. Mimo podawanych konkretnych liczb tygodni-lat, autor myśli, jak się wydaje, raczej okresami niż dokładną liczbą lat. Toteż próby ustalenia na podstawie proroctwa ścisłej chronologii (do śmierci Chrystusa, do zburzenia Jerozolimy) zawodzą.
Dn 9, 26 - Tekst niekompletny w hebr. i w tłumaczeniach. Teodocjon: "i nie ma w nim winy".
Dn 9, 27 - Posąg Zeusa ustawiony na skrzydle świątyni na rozkaz Antiocha IV i zbezczeszczenie jej (2 Mch 6,2nn) pozostały u Żydów na zawsze symbolem ohydy i odrazy; łączono je ze zdarzeniami eschatologicznymi i końcem świata. Chrystus Pan powołuje się na ten wiersz w zapowiedzi zburzenia Jerozolimy i końca świata w Mt 24,15.
Dn 10, 4 - Prawdopodobnie glosa i to błędna, ponieważ w Biblii "Wielką Rzeką" lub "Rzeką" jest zwykle Eufrat, a nie Chiddekel (czyli Tygrys).
Dn 10, 5 - Prawdopodobnie anioł. Aniołowie są często w Biblii przedstawiani w lnianych, białych szatach - por. Mt 28,3; Dz 1,10; Ap 15,6.
Dn 10, 8 - Prawdopodobnie powtórzenie poprzednich słów.
Dn 10, 13 - "Książę... Persów" - Anioł opiekuńczy narodu - por. przypis do Dn 4,10. "Pozostawiłem go" - wg tłum. gr. Tekst hebr. "pozostawiono mnie" - niejasny.
Dn 10, 16 - Dosł.: "podobizna". Tłum. gr.: "ręka".
Dn 10, 20a - Przestawienia tekstu z uwagi na sens:
Dn 10, 20b - Według wierzeń późnożydowskich walkę toczyły nie tylko narody na ziemi, ale także ich duchy opiekuńcze (aniołowie), występując w obronie swoich podopiecznych (wyraźnie w Regule Wojny z Qumran).
Dn 11, 1 - Tekst popr. Hebr.: "A ja od pierwszego roku Dariusza Meda stoję mu ku pomocy i obronie".
Dn 11, 2 - Cyrus, Kambyzes i Dariusz I. Czwartym będzie Kserkses.
Dn 11, 3 - Aleksander Wielki.
Dn 11, 5 - "Król z południa" - Ptolemeusz I (323-285); "książąt" - ściśle: wodzów, Seleukos I Nikator (312-280), twórca państwa syryjskiego.
Dn 11, 6 - "Oni" - małżeństwo Antiocha II (261-246) z Berenike, córką Ptolemeusza II Filadelfa (261-246); "opiekun" - Berenike oraz jej syn i mąż zostali zgładzeni, a królem został Sleukos II, najstarszy syn Antiocha II i oddalonej przez niego żony, Laodiki.
Dn 11, 7 - Ptolemeusz III Euergetes, brat Bereniki, zdobył Seleucję lub nawet Antiochię w Syrii.
Dn 11, 8 - W starożytności zabierano często do niewoli oprócz ludzi także posągi bóstw - por. np. Jr 48,7.
Dn 11, 9 - Wyprawa odwetowa Seleukosa Kallinikosa przeciw Ptolemeuszowi III skończyła się niepowodzeniem.
Dn 11, 10-19 - Antioch III Wielki (223-187) wyprawia się na Egipt i po początkowych sukcesach (zdobycie Palestyny) ponosi klęskę w 217 r. pod Rafią. "Królem południa" jest Ptolemeusz IV.
Dn 11, 13 - Nowa wyprawa Antiocha III, przeprowadzona tym razem z powodzeniem (zob. w. 15n).
Dn 11, 14 - Chodzi o ród Tobiadów w Palestynie, usposobiony wrogo do Ptolemeuszów.
Dn 11, 15 - Sydon zdobyty przez Antiocha III w r. 197. Sukces ten ułatwił mu zdobycie Palestyny (w. 16).
Dn 11, 17 - Dosł.: "córkę kobiet" - mowa o córce, Kleopatrze.
Dn 11, 18 - Wysiłki Antiocha III zmierzające do zdobycia Azji Mniejszej zakończyły się jego porażką pod Magnezją w 190 r.
Dn 11, 19 - Dosł.: "nie będzie można go znaleźć".
Dn 11, 20 - Seleukos IV wysyła swego ministra Heliodora celem zrabowania skarbu świątyni w Jerozolimie. Por. 2 Mch 3,1.
Dn 11, 21-24 - Antioch IV Epifanes walczy z Heliodorem, następnie zaś usuwa arcykapłana Oniasza (170 r.)
Dn 11, 25 - Ptolemeusz VI Filometor uległ w walce z Antiochem na skutek zdrady swoich bliskich.
Dn 11, 28 - Wracając z Egiptu Antioch IV zrabował świątynię w Jerozolimie, a miasto obsadził swoim garnizonem.
Dn 11, 29 - Druga wyprawa Antiocha IV na Egipt w r. 168.
Dn 11, 30 - Flota rzymska. Po klęsce Antioch podejmuje znów prześladowania Żydów w Palestynie.
Dn 11, 32 - Por. 2 Mch rozdz. 7 [->2 Mch 7,1].
Dn 11, 37 - Adonisa, por. Ez 8,14.
Dn 11, 38 - Zeusa Kapitolińskiego.
Dn 11, 40-45 - Sumaryczny opis ostatnich lat panowania Antiocha IV, jego wojen dla Palestyny tak nieszczęśliwych. Antioch IV zmarł w mieście perskim Tabae (2 Mch 9,28).
Dn 12, 1 - Por. przypis do Dn 4,10.
Dn 12, 2 - Zmartwychwstanie ciał po ucisku eschatologicznym.
Dn 12, 4 - "Zapieczętuj księgę" - por. Ap 5,1nn; "dociekało" - tłum. przypuszczalne.
Dn 12, 7 - Okres "trzy i pół czasu", bardzo tajemniczy (w. 9), odnosi się prawdopodobnie do okresu prześladowań Antiocha IV. Niemniej autor każe przypuszczać jeszcze inny, głębszy sens zapowiedzi (w. 9); "Dobiegnie... narodu" - inni tłum. dosł.: "złamanie ręki narodu świętego", rozumiejąc to o zniszczeniu świątyni.
Dn 12, 13 - Tekst hebr. ma jeszcze "do końca", prawdopodobnie wtórne.
Dn 13, 1 - Opowiadanie o motywach ludowych, zaczerpniętych z życia diaspory żydowskiej w Babilonie.
Dn 13, 5 - Żydzi począwszy od pierwszych lat niewoli cieszyli się pewną autonomią w Babilonie, posiadali m.in. własny trybunał sądowy. Niesprawiedliwość i przewrotność sędziów była częstym zjawiskiem jeszcze w okresie monarchii (np. Mi 3,11). "Wyszła... narodu" - słowa te nawiązują może do Jr 23,14 lub Jr 29,22.
Dn 13, 21 - Karę za cudzołóstwo przewiduje Kpł 20,10 i Pwt 22,22nn.
Dn 13, 32 - Kobiety Wschodu publicznie występowały z zasłoniętą twarzą, podobnie jak jeszcze dzisiaj w niektórych okolicach Palestyny.
Dn 13, 46 - Słowa protestu przeciw niesłusznemu wyrokowi.
Dn 13, 54 - Nazwy drzew dobrane są stosownie do ludowego charakteru opowiadania i nawiązują do kary na przewrotnych sędziów. Gra słów między wyrażeniami greckimi trudna do oddania w języku polskim.
Dn 13, 62 - Zgodnie z prawem odwetu Pwt 19,18n.21.
Dn 14, 1 - Astiages był ostatnim władcą medyjskim i został pokonany i pojmany przez podległego sobie dotąd Cyrusa (ok. 550). Opowiadanie zawiera akcenty polemiczne przeciw kultowi bóstw obcych częste w okresie niewoli babilońskiej i propagandy religijnej helleńskiej.
Dn 14, 6 - Składanie ofiar pokarmowych należało w religiach pogańskich (m.in. i w babilońskiej) do zjawisk powszechnych.
Dn 14, 23 - Dawniejsze tłumaczenia polskie mówiły o smoku. W każdym razie chodziło o niezwykłego potwora, czczonego jako symbol życia.
Dn 14, 31 - Te same motywy występują w Dn 6,17-25.
Dn 14, 33 - Postać różna od proroka noszącego to imię, autora jednej z dwunastu ksiąg proroków "mniejszych".