Iz 1, 1 - W sensie szerszym - objawienie Boże. Tytuł ogólny, dodany przez redaktora mów Izajasza. Czasy Izajasza: od śmierci króla Ozjasza (739 przed Chr.) do Ezechiasza.
Iz 1, 6 - Wiersz o pokaranym przez Boga Izraelu stosuje liturgia Kościoła do cierpiącego Chrystusa.
Iz 1, 7 - Zagłada Sodomy i Gomory - przysłowiowa (por. Rdz rozdz. 19 [->Rdz 19,1]).
Iz 1, 9 - Tekst cytowany w Rz 9,29. Hebr. dodaje: "jak odrobinę".
Iz 1, 10 - Por. Iz 29,13n; Am 5,21n.
Iz 1, 11-13 - Iz, podobnie jak Am 5,21-25; Jr 6,20n, gani czczy rytualizm, który się nie troszczy o odpowiednie usposobienie moralne ofiarnika.
Iz 1, 17 - "Sprawiedliwość" społeczna - jeden z głównych tematów kazań Izajasza.
Iz 1, 21 - Dodane wg LXX.
Iz 1, 26 - "Miasto Sprawiedliwości" - sprawiedliwość w teologii Izajasza i Amosa oznacza: przestrzeganie praw w rządzeniu i w sądach, cnotę władców i przymiot królestwa, w którym Bóg daje ludowi udział w swej świętości. "Gród Wierny", imię symboliczne, jak i poprzednie, dane przyszłej Jerozolimie, wyrażające jej rolę i powołanie.
Iz 2, 1 - Urywek proroczy, mesjański. Góra Syjon i Jerozolima symbolizują centrum religijne wszystkich narodów, ośrodek objawienia oraz prawdziwą religię, powszechną w czasach mesjańskich Kościoła Chrystusowego: por. Iz 45,14n; Iz rozdz. 60 [->Iz 60,1]; 2 Sm 7,10.13.16.
Iz 2, 2 - Początek tego proroctwa (wiersze 2-4) znajduje się też dosłownie w Mi 4,1-3.
Iz 2, 6 - Tekst skażony, w LXX różny od hebr.
Iz 4, 1 - Kobiety owdowiałe usiłują wyjść za mąż za nielicznych mężczyzn, by uniknąć hańby bezdzietności.
Iz 4, 2 - Wiersze mesjańskie łączącej się z Iz rozdz. 9 [->Iz 9,1] i 11 [->Iz 11,1]. "Odrośl Pana... owoc ziemi": Porównanie z drzewkiem i z plonami ziemi, wyrastającymi bujnie na palestyńskiej ziemi, oznacza bądź lepszą "Resztę" ocalonych z klęski Izraelitów, bądź samego Mesjasza. "Odrośl Pana" (Wujek: "płód Pański") - określenie mesjańskie: por. Jr 23,5n; Za 3,8; Za 6,12.
Iz 5, 1 - Pieśń o winnicy. Temat winnicy Bożej niewdzięcznej, jako symbolu Izraela, dobrze znany z tej pieśni Izajasza (por. Iz 27,2-5), spotykany jest u innych proroków; Oz 10,1; Jr 2,21; Jr 5,10; Jr 6,9; Jr 12,10; Ez 15,1-8; Ez 19,10-14 i znajduje oddźwięk w Pwt 32,32n; Ps 80[79],9-17; Syr 24,17 oraz w przypowieściach ewangelicznych: Mt 20,1-13; Mt 21,33-41; J 15,1-6. "Przyjaciel mój" = Bóg.
Iz 5, 14 - Niektórzy umieszczają te wiersze po Iz 2,22.
Iz 5, 16 - Świętość Boga (zob. Iz 6,3n) zawiera najpierw ideę Jego absolutnej transcendencji, wyższości i odrębności od wszelkich stworzeń, tego, że Bóg przewyższa wszystko i wszystkich doskonałością swej istoty, potęgą i chwałą. Świętość Boga uzewnętrznia się przez Jego sprawiedliwość w sądzeniu i karaniu ludzi za zło, przez miłosierne wypełnienie obietnic danych Izraelowi, wreszcie przez danie ludziom uczestnictwa w swej świętości w erze mesjańskiej: por. Iz 1,26; Iz 4,3.
Iz 5, 26 - Dokonano ich kilka za życia Izajasza: w 735 i 732 Tiglat-Pileser III, w 722 Salmanassar V, w 711 Sargon 11, w 701 Sennacheryb.
Iz 6, 1 - Księga Emmanuela. - Prorocze mowy Izajasza z okresu wojny syro-efraimskiej (', w których najważniejsze proroctwa dotyczą nadzwyczajnego mesjańskiego Chłopca, Emmanuela: por. Iz 7,14; Iz 8,8.10; Iz 9,1-6; Iz 11,1-10. "Króla Ozjasza" - tzn. w r. 739.
Iz 6, 2 - Duchy niebieskie, w postaci ludzkiej ze skrzydłami, zakrywające sobie oblicze na znak czci dla Boga, pierwszy raz wzmiankowane w Biblii w związku z Bogiem; imię ich znaczy "ognisty", "palący". Może identyczne z cherubami na Arce Przymierza?
Iz 6, 3 - Świętość Boga (por. Kpł 17-26 [->Kpł 17,1]) jest jednym z głównych tematów kazań Izajasza. Wymaga ona, by człowiek był oczyszczony z grzechów (stąd reakcja Izajasza i jego oczyszczenie w Iz 6,5-7) i aby uczestniczył w świętości Boga (por. Iz 1,26n; Iz 5,16n). To trzykrotne powtórzenie podjęte zostaje w Ap 4,8 i w liturgii kościelnej.
Iz 6, 8 - Wiara i okazana gotowość do czynu u Izajasza, jak i u Abrahama, por. Rdz 12,1-7. Inaczej, bojaźliwie reagują: Mojżesz, Wj 4,10-12, i Jeremiasz, Jr 1,6.
Iz 6, 10 - To zdanie, zacytowane w Mt 13,14n; Mk 4,12; J 20,40; Dz 28,26n; ma formę i myśl bardzo semicką. Nie znaczy ono, że Bóg wprost chce i sprawia opór (zaślepienie i głuchotę) Judejczyków, stawiany Jego Łasce, lecz że jest on przez Boga przewidziany, wchodzi w jego plany i dlatego nie powinien zniechęcać proroka. Semici przypisują zwykle wszystkie skutki wprost pierwszej przyczynie, Bogu, z pominięciem przyczyn drugorzędnych, które je bezpośrednio sprawiają.
Iz 6, 13 - Tłum. przybliżone wg tekstu z Qumran.
Iz 7, 1 - Wojna syro-efraimska za króla Achaza (',5">2 Krl 16,5-9.
Iz 7, 3 - Symboliczne imię starszego syna Izajasza, które znaczy "Reszta powróci" lub "nawróci się", por. Iz 4,3n. "Wyższa Sadzawka": prawdopodobnie przy źródle Gichon w dolinie Cedronu. "Pole Folusznika" - nazwa wzięta być może od nazwiska osoby albo od prac zawodowych w owym miejscu wykonywanych tj. od folowania (zgęszczania tkaniny sukna i farbowania płócien).
Iz 7, 8b - Tekst trudny. Wielu poprawia 65 na: "sześć albo pięć lat", uważając wyrażenie za ogólne. Damaszek został zburzony przez Asyryjczyków w roku 732, a Samaria w roku 721. Wtedy przestało istnieć królestwo północne Izraela, czyli Efraim.
Iz 7, 9b - Wiara w Boga (temat ważny u Izajasza) wymaga całkowitej i wyłącznej ufności w Nim, z wykluczeniem szukania pomocy u ludzi; por. Iz 28,16; Iz 30,15; Jr 17,5; Ps 52[51],9.
Iz 7, 14 - "Znak": jedno z głównych proroctw mesjańskich, wygłoszone przez Izajasza do króla Achaza w r. 734 przed Chr., zapowiadające dziewicze poczęcie i narodzenie Mesjasza, Jezusa Chrystusa, jak rozumie Ewangelia cytująca ten tekst w Mt 1,22n oraz cała tradycja Kościoła. Znak dany Achazowi obejmuje dziewicze narodzenie Mesjasza i okoliczności współczesne Izajaszowi, przedstawione w wizji i perspektywie proroczej jako okoliczności dzieciństwa Mesjasza.
Iz 7, 14 - "Oto Panna..." - Zachowujemy stary przekład z Wlg. Dosł. wg hebr.: "Oto panna brzemienna [jest] i rodzi syna, którego imię nazwie Emmanuel"; jeszcze lepiej: "poczęła i rodzi". - Hebr. alma[h] znaczy: młoda panna lub młoda kobieta zamężna, nie będąca jeszcze matką; wyraz ten podkreśla młodość osoby i normalnie suponuje dziewictwo. LXX oddaje je przez wyraz parthenos - dziewica, który podkreśla dziewictwo osoby (podobnie jak hebr. betula[h]). "Emmanuel", imię symboliczne (por. Iz 1,26) znaczy "Bóg z nami" (por. Iz 8,8.10; Ps 46[45],8.12). - Interpretacja mesjańska tego proroctwa ma dziś dwie formy. Jedna, nowsza, rozumie i wyjaśnia je w sensie dosłownym o Ezechiaszu, którego miała wnet porodzić młoda małżonka króla Achaza, co miało być znakiem trwałości dynastii Dawidowej wg obietnicy Boga, zapisanej w 2 Sm 7,1nn, a w sensie typicznym o Chrystusie, którego Ezechiasz sobą wprawdzie zapowiada, ale imię i przymioty Emmanuela absolutnie wykraczają poza syna Achaza. Druga, tradycyjna interpretacja odnosi tekst w sensie wyrazowym do Chrystusa, bo dowodzą tego: 1) Uroczysta forma proroctwa i podobne proroctwo w Mi 5,2; symboliczne imię Chłopięcia, a także wyłącznie jemu przysługujące i nadawane: tytuły, zalety i dary osobiste oraz przymioty jego królestwa, opisane w dalszych proroctwach izajańskich: Iz 8,8.10; Iz 9,1-6; Iz 11,1-9. 2) Zastosowanie tego proroctwa przez Mt 1,22n do narodzenia Chrystusa i spełnienie się na Chrystusie wg opowiadania Łk rozdz. 1-2 [->Łk 1,1]. 3) Świadectwo starych przekładów Pisma świętego, które tłum. Alma[h] wyrazami znaczącymi ściśle i wyłącznie "dziewica". 4) Tradycja starożydowska i chrześcijańska, przejawiająca się w przekładach Pisma św., w liturgii i w pismach Ojców Kościoła, doktorów i egzegetów aż po najnowsze czasy.
Iz 7, 15 - "Śmietana i miód" (zob. Iz 7,22). Pokarm prosty, ale przez pasterzy bardzo ceniony. Jego obfitość w krainie jest znakiem dobrobytu mieszkańców i żyzności ziemi: por. Wj 3,8.17; Kpł 20,24; Jr 11,5; Jr 32,22. Dla rolników natomiast i dla mieszczan ten skromny pokarm jest znakiem zubożenia i niedostatku, w który popadli na skutek najazdu wroga.
Iz 7, 16 - Tj. ziemie obu królestw Samarii i Syrii Damasceńskiej (Aramu).
Iz 7, 17 - Ten i 20 w. zawiera glosę: "króla Asyrii", którą należy pominąć, mimo, że ją wykazują: hebr., gr., syr., VL i Wlg.
Iz 7, 20 - "Rzeką" - hebr. ma tu glosę: "od króla asyryjskiego"; "obetnie" - zapowiedź uprowadzenia do niewoli.
Iz 7, 22 - Obfitość tego pokarmu w zniszczonym kraju i w okresie nędzy ludności będzie stanowić tak dla ocalałych, jak i dla Emmanuela (wiersz 15) pożywienie wyśmienite i dostatnie.
Iz 8, 1.3 - Napis i imię symboliczne, dane drugiemu synowi Izajasza (wiersz 3), znaczy: "Rychły-Łup-Bliska-Zdobycz".
Iz 8, 3 - Żona proroka Izajasza.
Iz 8, 6 - Jedyne źródło w Jerozolimie, znak Boskiej opieki, której trzeba całkowicie zawierzyć.
Iz 8, 7 - Obraz inwazji asyryjskiej.
Iz 8, 10 - Możliwy przekład: "przez wzgląd na Emmanuela".
Iz 8, 14 - Tekst popr.; hebr.: "świątynią i kamieniem".
Iz 8, 16 - Prorok wiąże sznurem i pieczętuje zwój papirusowy zawierający proroctwa i upomnienia dla narodu.
Iz 8, 18 - Por. Iz 7,3; Iz 8,3n; Iz 1,26n.
Iz 8, 19 - Prorok ironizuje z postępowania tych, którzy wolą pytać o radę raczej wywoływaczy duchów niż jego.
Iz 8, 20 - Inni tłum.: "Biada, jeśli się nie mówi zgodnie z tym hasłem, przeciw któremu nie ma zaklęcia!"
Iz 8, 21 - Podmiotem domyślnym jest człowiek wypędzony ze swego domu przez wojnę.
Iz 8, 23a - Inni tłum.: "bo nie będzie ciemności, tam gdzie był ucisk", albo poprawiają na zdanie pytajne: "bo czyż nie ma ciemności tam, gdzie jest utrapienie?" wg Wlg: "a nie będzie mógł odlecieć z ucisku swego".
Iz 8, 23b - Wiersz 8,23b tekstu hebr. stanowi 9,1 w Wlg; stąd liczenie wierszy Iz rodz. 9 jest w hebr. o jedną liczbę niższe niż w Wlg. Urywek ten zawiera ważne proroctwo mesjańskie o przyjściu i tytułach Mesjasza, napisane wnet po inwazji Tiglat-Pilesera III na królestwo izraelskie, w r. 732. We wstępie aluzja do tejże inwazji i deportacji mieszkańców Galilei na wygnanie. "Dzień Jahwe" przyniesie wygnańcom uwolnienie z niewoli i pokojową władzę królewskiego potomka, Emmanuela (por. Iz 7,14). Z przyjściem Chrystusa do Galilei spełniło się to proroctwo, które zresztą (
Iz 9, 2 - Popr. zamiast: "nie uczyniłeś wielkiego wesela" (Wlg).
Iz 9, 3 - Aluzja do zwycięstwa Gedeona: por. Sdz 7,15-25.
Iz 9, 5 - "Dziecię" - Emmanuel z Iz 7,14; Iz 8,8.10; czyli Mesjasz. "Przedziwny Doradca, Bóg Mocny, Odwieczny Ojciec, Książę Pokoju" - imię symboliczne (por. Iz 1,26n). Złożone z czterech tytułów, określających naturę i przymioty mesjańskiego Chłopca, Emmanuela: mądrość, boskość, wszechmoc, wieczność, pokojowe usposobienie. Tradycja chrześcijańska (liturgia Bożego Narodzenia) stosuje te tytuły do Chrystusa.
Iz 9, 6 - Przymioty rządów i królestwa Mesjasza: powszechność, trwałość i wieczność; prawo, sprawiedliwość i pokój. Te cechy nie mogą przysługiwać żadnemu królowi ziemskiemu, lecz tylko Mesjaszowi. Por. Łk 1,32n.
Iz 10, 9 - Wyliczone są zdobyte miasta.
Iz 10, 13 - Inni tłum.: "jak bawół" lub popr.: "w proch".
Iz 10, 16 - Tekst wierszy 16-19 skażony. Być może, iż należy je czytać w tej kolejności: 16... 18bc; 17... 18a; 19.
Iz 10, 21 - W hebr. brzmienie imienia syna Izajasza: Szear-Jaszub (por. Iz 7,3).
Iz 10, 26 - Por. Sdz 7,25; Wj 14,26nn.
Iz 10, 28-34 - Poetycki opis najazdu Asyryjczyków na Judę i Jerozolimę od północy, być może najazdu Sennacheryba w r. 701.
Iz 11, 1-9 - Słynny poemat mesjański łączący się z poprzednimi (Iz 7,14; Iz 8,23b-9,6), dopełniający istotnych rysów sylwetki Mesjasza. Będzie On królem z rodu Dawidowego, napełnionym pełnią darów Ducha Świętego, duchem prorockim; zaprowadzi wśród ludu: sprawiedliwość (por. Iz 1,26n; Iz 5,16n) i powszechny pokój jak w raju (por. Iz 42,1-7; Ps 72[71] [->Ps 72[71],1]).
Iz 11, 1 - Pień Jessego = dom królewski Dawida; por. Jr 23,5n; Rz 1,3; Rz 15,12; Ap 22,16.
Iz 11, 2 - Mesjasz będzie obdarzony w najwyższym stopniu Duchem Bożym, wylewanym na świętych i proroków ST, czyli będzie posiadał całą pełnię Jego darów i cnót (por. Mt 3,15n; Łk 4,1.18n; J 1,33n; J 14,16n; Dz 1,8n; Rz 5,5n). Pełnia darów Ducha Św. jest tu wyrażona przez trzy pary tychże. Liczba siedem darów Ducha Św., popularnie przyjęta w teologii i w liturgii, powstała stąd, że ostatni wyraz hebr. "bojaźń", powtórzony w wierszu 3, został oddany w LXX i Wlg dwoma różnymi słowami: bojaźń (wiersz 2) i pobożność (wiersz 3).
Iz 11, 6-9 - stanowią uroczą sielankę, pod której obrazem kryje się głęboka nauka. Mesjasz przynosząc ludziom odpuszczenie grzechów, łaskę i świętość, przywróci pierwotną harmonię i pokój: Iz 2,4; Iz 9,4.6; Iz 32,17; Iz 60,17n; Iz 65,25; Jl 4,17; Am 9,13n; Mi 4,3; Mi 5,9n; So 3,13; Za 3,10; Za 9,10. Nowe przymierze jest przymierzem pokoju: por. Ez 34,25; Ps 72[71],3.7.
Iz 11, 10 - Wlg: "i będzie grób jego sławny". Tradycyjna interpretacja tego wiersza wyjaśnia wyraz "korzeń Jessego" o Chrystusie (por. w. 1), a "miejsce spoczynku" o Jego grobie.
Iz 12, 1 - Tj. Izrael.
Iz 14, 3 - Tyranem jest król asyryjski Sargon II (+705) lub Sennacheryb (+681). Według niektórych krytyków jest nim król babiloński Nabuchodonozor (', a przynajmniej zostałby wtedy do nich dostosowany.
Iz 14, 12 - "Jutrzenka" - Gwiazda Poranna (planeta Wenus), do niej tutaj jest porównany tyran; Wlg: Lucifer. Ojcowie Kościoła widzieli tu typ i obraz upadku z nieba wodza zbuntowanych aniołów.
Iz 14, 13 - Babilończycy wyobrażali sobie, że mieszkania bogów są na dalekiej północy.
Iz 14, 29 - "Kij", "wąż", "żmija", "smok" - to metafory królów asyryjskich, najeżdżających Filisteę za życia Izajasza (Achaz umarł w r. 721 lub 716): Tiglat-Pileser III, Salmanassar V, Sargon II, Sennacheryb.
Iz 15, 1-9 - Prorok wylicza szereg miast kraju moabskiego.
Iz 15, 2 - Tekst popr.; inni tłum.: "do Bet i do Dibonu się wstępuje".
Iz 15, 5 - Dodana przez glosę nazwa miasta wg Jr 48,34; Wlg inaczej.
Iz 16, 1 - Tekst skażony, bardzo niepewny; Izajasz zdaje się zapraszać Moabitów, którzy uciekli na pustynię - (nazwa stolicy Edomitów: hebr. Sela i gr.-łac. Petra, znaczy "skała") - by posłali daninę z baranków królowi judzkiemu, dla pozyskania sobie jego opieki (por. 2 Krl 3,4). Zamiast "z Sela na pustyni" (hebr.), popr. za tekstem qumrańskim: "drogą przez pustynię". Przekład św. Hieronima w Wlg nadaje tekstowi sens mesjański, którego brak w obecnym tekście hebr.: "Ześlij, Panie, Baranka panującego nad ziemią, ze Skały pustyni do góry Córy Syjońskiej". Stąd liturgia Adwentu stosuje ten wiersz do przyjścia Mesjasza. "Córa Syjonu" to Jerozolima. Wielu krytyków woli tłumaczyć "baranki", biorąc słowo hebr. 1. poj. w sensie zbiorowym.
Iz 19, 15 - Por. Iz 9,13n. "Głowa, palma" - to czynniki rządzące; "ogon, sitowie" - lud prosty.
Iz 19, 16-25 - Przepowiednia przyszłego nawrócenia się Egiptu i Asyrii, tradycyjnych wrogów Izraela; przyjmą oni prawdziwą religię Pana. Ważna idea powszechnej religii narodów w dobie mesjańskiej.
Iz 19, 18 - Tj. "Miasto Słońca", czyli Heliopolis, albo może "Miasto Burzyciela" (Aleksandra Wielkiego), czyli Aleksandria.
Iz 20, 1 - Inni tłum. jako imię własne "Tartan" (por. 2 Krl 18,17). Aszdod został zdobyty za Sargona II w r. 711.
Iz 22, 1 - Tj. Jerozolimę, LXX: "Syjon". Krytycy poprawiają na "Dolinę Hinnom" (Gehennę) przy Jerozolimie. Po pierwszych zwycięstwach króla Ezechiasza Izajasz hamuje entuzjazm Judy zapowiadając klęskę, być może najazd Sennacheryba.
Iz 22, 8 - "Tyś spoglądało": podmiotem jest miasto Jeruzalem.
Iz 22, 8 - "Dom Lasu" = wielka sala z kolumnami w pałacu królewskim w Jerozolimie (por. 1 Krl 7,2-5).
Iz 22, 22 - Ojcowie Kościoła i liturgia kierując się zastosowaniem tego tekstu w Ap 3,7, widzą tu w Eliakimie typ Mesjasza.
Iz 23, 1-4 - Tekst skażony.
Iz 23, 1 - "Kittim" - tutaj Cypr.
Iz 23, 3 - Tj. Czarny Nil.
Iz 23, 10 - Tekst skażony.
Iz 23, 17 - Przenośnia: stosunki handlowe Tyru.
Iz 24, 1 - Iz rozdz. 24-27 [->Iz 24,1] jest to część księgi treścią i formą wyodrębniona, najpóźniej napisana. Po sądach i wyrokach na pojedyncze narody, teraz jest mowa o powszechnym ostatecznym sądzie Bożym nad wszystkimi narodami. Przeplatają się tu eschatologiczne opisy sądu i końca świata z dziękczynnymi pieśniami wybranych. Styl apokaliptyczny zastosowany jest w: Dn, Za rozdz. 9-14 [->Za 9,1] i apokryficznej Księdze Henocha.
Iz 24, 10 - Nie wiadomo jakie, może Babilon jako typ stolicy zła moralnego, albo Jerozolima jako typ miasta zniszczonego.
Iz 24, 14 - Ocaleni z ogólnej zagłady, wybrani, zbawieni.
Iz 24, 21.23 - Sens: nastąpi koniec kultów astralnych.
Iz 25, 6 - Tj. na Syjonie. Uczta mesjańska po sądzie ostatecznym, szczęście wybranych. Ten opis przygotowuje przypowieść w Mt 22,2-10.
Iz 25, 8 - "Śmierć" - por. Iz 65,19; 1 Kor 15,26; Ap 21,4; "oblicza": por. Jr 31,16; Ap 7,17; Ap 21,4.
Iz 26, 14 - Mowa o znikomości obcych władców. Por. Iz wiersz 19.
Iz 26, 16 - Tekst skażony.
Iz 26, 18 - Popr. wg LXX; hebr. łączy: "urodziliśmy wiatr".
Iz 26, 19 - Mowa o zmartwychwstaniu umarłych (por. Ez 37,1-14; 2 Mch 7,9.11.14) lub o odzyskaniu niepodległości przez Izraela (Oz rozdz. 14 [->Oz 14,1]). Rosa w Piśmie św. uchodzi za przyczynę rozkwitu życia.
Iz 27, 1 - Symbole nieprzyjaciół Boga.
Iz 27, 2 - Tj. o Izraelu. Jest to odpowiednik Iz 5,1-7.
Iz 27, 4 - Inni popr.: "Nie mam muru".
Iz 27, 7 - Tekst popr. wg tekstu z Qumran, LXX, syr. Sens: Bóg lżej ukarał Izraela niż jego prześladowców.
Iz 27, 8 - "Na mieście" - miasto nie nazwane, w hebr. oznaczone tylko rodzajnikiem, może być miastem nieprzyjaciół, oprawców Izraela (Niniwa, Babilon) albo miastem Izraela, tj. Jerozolimą. "Wschodni wiatr" w Palestynie: chamsin.
Iz 27, 9 - Izrael skutecznie nawróci się do Boga, niszcząc u siebie wszelkie ślady bałwochwalstwa.
Iz 28, 1 - Tj. Samarii, stolicy Królestwa Izraelskiego, czyli Efraimskiego; miasto wieńczące szczyt wzgórza na kształt korony na głowie.
Iz 28, 2 - Dosł. wg hebr.; "Oto mocny i potężny dla Pana" albo "Pański". Prawdopodobnie chodzi o króla asyryjskiego Sargona II, który zburzył Samarię w r. 721 przed Chr.
Iz 28, 10.13 - Onomatopeiczne wyrazy hebrajskie, naśladujące mówienie dzieci lub pijaków, którymi właśnie biesiadnicy i oddani pijatyce przedrzeźniają prorocze słowa Izajasza, uważając je za niezrozumiałe. Prorok zaś przepowiada swym wrogim słuchaczom, iż usłyszą barbarzyński język (por. 1 Kor 14,21), oczywiście, obcych najeźdźców. Owe wyrazy mogłyby mieć taki sens: "Rozkaz za rozkazem, rozkaz za rozkazem; reguła za regułą, reguła za regułą; trochę tu, trochę tam". Wlg je tłumaczy.
Iz 28, 15 - Por. Mdr 1,16; Syr 14,12. Inni czytają Mot, imię fenickiego bożka.
Iz 28, 16 - Kamień węgielny, nazwa symboliczna. Na nim, tj. na wierze, ma być zbudowana nowa Jerozolima; por. Iz 1,26;
Iz 28, 21 - Miejsca zwycięstw Dawida nad Filistynami; por. 2 Sm 5,17-25.
Iz 28, 25 - "Zboża": Słówko hebr. nieznane, opuszczone w LXX i syr., oznacza jakiś rodzaj zboża. "I prosa", dodane przez glosatora? Wg Wlg: "I nie nasieje porządkiem pszenicy i jęczmienia, i prosa, i wyki w miejscach swych?"
Iz 28, 27 - Sanie młockarskie i walec (albo koło od wozu) są to dwa przyrządy służące do młocki. Ziarno wykruszano z kłosów, przeciągając sanie lub przetaczając wózek po kłosach rozłożonych na klepisku.
Iz 28, 29 - Mądrość rolników, dar Boży, jest obrazem Opatrzności Bożej nad Izraelem.
Iz 29, 1 - Symboliczna nazwa (por. Iz 1,26), którą Izajasz nadaje Jerozolimie (por. Iz 33,7). Hebr. słowo czytane: 1. Ariel, znaczy lew Boży, tj. miasto wzmocnione pomocą Boga; 2. Uriel, ołtarz Boży, ognisko Boże, z powodu ołtarza w Świątyni; 3. Uruel (i Aruel) za tekstem qumrańskim Iz - celowo zmieniona dawna nazwa miasta Jebusytów Uruszalimmu: "stworzenie Szalima" lub "Szalema" na "stworzenie Boga (El)". "Szalem" - bóg kananejski.
Iz 29, 2 - Tj. miasto Jerozolima.
Iz 29, 8 - (',7c-8) Wg tekstu hebr. i Wlg wiersz 7cd należy jeszcze do poprzedniego zdania. Ale można go dobrze odnieść do wiersza 8, co też wybrano w niniejszym przekładzie, bo wtedy się otrzymuje dwa równoległe porównania nieprzyjaciół Jerozolimy do snu (zmory senne), znikającego wraz z przebudzeniem. Oba wyrazy: "żołądek", "gardło" - metonimie hebr. wyrazu "dusza".
Iz 29, 13 - Por. Am 5,21. Wiersz cytowany w Mt 15,8n.
Iz 29, 14 - Wiersz cytowany w 1 Kor 1,19.
Iz 29, 16 - Porównanie wyrażające twórczą moc i najwyższą władzę Boga Stworzyciela w stosunku do stworzeń, zwłaszcza do ludzi, dzieł swoich: Iz 45,9; Iz 64,7; Rdz 2,7.19; Mdr 12,12; Mdr 15,7; Jr 18,1-6.
Iz 30, 1 - Przymierze z Egiptem i wysłanie poselstwa przez Ezechiasza do Faraona z prośbą o pomoc przeciw Asyrii nastąpiło około r. 703/2.
Iz 30, 4 - Miasta w delcie Nilu.
Iz 30, 6 - Zwierzę-potwór mityczny z ludowej fantazji: por. Iz 14,29; Lb 21,4-9; Pwt 8,15. Zapewne chodzi o symbole niektórych krajów, jak Egiptu i Syrii.
Iz 30, 7 - Symboliczna nazwa Egiptu ironicznie wyraża to, że jest on już bezsilnym straszydłem.
Iz 30, 24 - Narzędzia do czyszczenia zboża.
Iz 30, 29 - Niektórzy przenoszą ten wiersz po wierszu 32a, inni, przeciwnie, przenoszą wiersz 32c tutaj po wierszu 29. "Uroczystość" to prawdopodobnie aluzja do Święta Paschy. "Skała Izraela" - przenośnia oznaczająca Boga: por. Ps 31[30],3; Ps 62[61],8; Ps 95[94],1.
Iz 30, 30 - "Wśród piorunów". Wyraz hebr. nieznany, może "grzmot". Wlg: "roztrąci".
Iz 30, 33 - Nazwa hebr. oznacza: 1. palenisko, piec; 2. miejsce w dolinie Gehenny na południe od Jerozolimy, gdzie palono nieczystości i gdzie niekiedy wykonywano praktyki na cześć fenickiego bożka Molocha, np. palono dzieci. Gra słów Moloch i Melek - król. Symbol kary Sennacheryba, króla asyryjskiego. Palenisko miało jamę wypełnioną paliwem.
Iz 32, 1-5 - Por. Iz 11,3nn. Św. Hieronim odnosi ten tekst do Chrystusa i Apostołów.
Iz 32, 14 - "Ofel", część wschodniego wzgórza Jerozolimy, gdzie stał pałac królewski. "Strażnica", niepewne znaczenie, raz tylko użyte w ST; chodzi o jakąś zamkową wieżę wartowniczą.
Iz 32, 15 - Poemat przepowiadający odnowienie kraju i narodu izraelskiego po powrocie z niewoli babilońskiej. "Duch z wysokości" - twórcze tchnienie Pana porządkujące i odnawiające świat materialny i duchowy przez swój dobroczynny wpływ; podobnie stwarzało wszechświat: Iz 44,3 (por. Rdz 1,2; Hi 27,3; Hi 33,4; Ps 33[32],6; Ps 104[103],30).
Iz 32, 19 - Cały wiersz trudny: albo nie na swoim miejscu, albo glosa. Wg Wlg: "A grad będzie padał przy obalaniu lasu, a miasto w upadku upadnie". Jeżeli wiersz odnosi się nie do Jerozolimy po jej zburzeniu, na co zdaje się wskazywać kontekst, lecz do Asyrii, to lasem jest Asyria, gradem sąd Boży nad nią i kara, a miastem Niniwa.
Iz 33, 1 - Tu prawdopodobnie Asyria.
Iz 33, 6 - Tekst skażony. Syr. i Wlg idą wierniej za tekstem hebr.: "I będzie wiara (raczej "trwałość") za czasów twoich, bogactwa zbawienia, mądrość i umiejętność, bojaźń Pańska ta jest skarbem jego". Należy poprawić hebr. "twoich" na "jego". Zaimki: "twoich" i "jego" odnoszą się do Syjonu. Albo też zamiast "czasów" czytać "Twoich przykazań", odnosząc je do Boga: "I będzie trwałość Twoich przykazań" lub "pewność Twoich przykazań".
Iz 33, 7 - Inni popr.: "mieszkańcy Ariela", tj. Jerozolimy (Iz 29,1). Aluzja do poselstwa wysłanego przez króla Ezechiasza do Sennacheryba w r. 701 pod Lakisz, w celu wszczęcia rokowań pokojowych za cenę dużego okupu. Choć zrazu król asyryjski dumnie odrzucił poselstwo (por. Iz wiersz 8; 2 Krl 18,14-16), to jednak później przyjął rokowania i okup, odstąpił od oblężenia Jerozolimy i wycofał się z królestwa judzkiego. Grały tu rolę także inne przyczyny; por. Iz 37,8.33-37; 2 Krl 19,8n.32-36.
Iz 33, 18 - "Ten, co liczył", tj. sekretarz. "Ten, co ważył" srebro lub złoto jako artykuł płatniczy, poborca podatków lub okupu. "Ten, co spisywał" - może nadzorca lub spisujący zamki judzkie, które się poddały najeźdźcy (Sennacherybowi w r. 701?, Nabuchodonozorowi w r. 586?).
Iz 33, 21 - Tekst niepewny. "Tam" lub "tamtędy", tj. do Jerozolimy i Syjonu. Myśl jest następująca: W Jerozolimie Bóg objawia swą moc i opiekę nad Izraelem. Bóg wszechmocny stanowi dostateczną obronę i bezpieczeństwo dla Świętego Miasta. Bóg mu zastępuje to, czym dla innych miast są obronne fosy, sieć kanałów i rzeki, po których mogą krążyć wielkie okręty wojenne. Żadna flota nieprzyjacielska tam nie przejdzie ani nie zagrozi miastu, nad którym czuwa Bóg. Wiersz 21cd zawiera alegorię nieprzyjaciół Bożego miasta i ludu. Dalszy ciąg tej alegorii jest w wierszu 23ab. Dlatego trzeba wiersz 23ab czytać zaraz po wierszu 21.
Iz 33, 23a - Tekst nie na swoim miejscu. Inni wolą czytać w. 22 po w. 24.
Iz 34, 1-17 - Poemat o charakterze apokaliptycznym.
Iz 34, 6 - Przenośnia oznaczająca karę Bożą, w tym wypadku zesłaną na Edomitów.
Iz 34, 9 - Aluzja do kary Sodomy i Gomory (por. Rdz 19,24).
Iz 34, 10 - Por. Ap 14,11; Ap 19,3.
Iz 34, 11 - Tu oba narzędzia miernicze mają znaczenie przenośne nicości i próżni, opustoszenia, z aluzją do pierwotnego chaosu (zob. Rdz 1,2).
Iz 34, 12 - Zdanie dodane za LXX.
Iz 34, 14 - Demon żeński ("strzyga"), przebywający w ruinach wg wierzeń ludowych i mitologicznych na Wschodzie.
Iz 34, 16 - W hebr. dodano: "Jeden drugiego nie będzie szukał". Glosa.
Iz 36, 1 - Rozdziały Iz 36-39, z wyjątkiem Pieśni Ezechiasza (Iz 38,9-20), są powtórzeniem 2 Krl 18,13-20,19. Rozdziały 36 i 37 stanowią, jak się zdaje, dwa równoległe dublety opowiadania o tych samych wydarzeniach. Autor natchniony opowiada najpierw o wyprawie króla asyryjskiego Sennacheryba na królestwo Judy w r. 701.
Iz 36, 2 - "Rabsak" - prawdopodobnie nie jest to imię własne (jak mają przekłady: LXX, Wlg), lecz nazwa urzędu piastowanego przez owego dowódcę: "wielki podczaszy" (por. 2 Krl rozdz. 18 [->2 Krl 18,1]). "Pole Folusznika", zob. Iz 7,3.
Iz 37, 3 - Zob. 2 Krl 19,3.
Iz 37, 9 - "Tirhaka" był wodzem wojska egipskiego, a później faraonem Egiptu. "Gdy usłyszał" - glosa, czytaj tu wg 2 Krl 19,9: "powtórnie".
Iz 37, 11 - Zob. przypis do 2 Krl 19,11.
Iz 37, 20 - Dodano wg 2 Krl 19,19 i tekstu Iz z Qumran.
Iz 37, 21 - Dodatek wg 2 Krl 19,20, LXX i syr.
Iz 37, 25 - Dodatek wg tekstu z Qumran, 2 Krl 19,24.
Iz 37, 27 - Tekst popr. wg tekstu z Qumran. Hebr.: "i łan zboża przed źdźbłem", tj. zanim stanie pod źdźbłem na pniu lub zanim dojrzeje do żniwa.
Iz 37, 28 - Dodane wg tekstów z Qumran (por. 2 Krl 19,27).
Iz 37, 36 - "Tejże... nocy" dod. wg 2 Krl 19,35. "Anioł Pański": wybuch zarazy w obozie asyryjskim, która zdziesiątkowała armię Sennacheryba. Por. 2 Krl 19,35nn.
Iz 37, 38 - Śmierć Sennacheryba nastąpiła w r. 681.
Iz 38, 1 - Choroba Ezechiasza nie była współczesna z inwazją asyryjską w r. 701, lecz miała ona miejsce 15 lat przed jego śmiercią, tj. przed r. 714. Ta ostatnia data nie jest pewna. Chronologicznie więc rozdz. 38-39 winny być czytane przed rozdz. 36n.
Iz 38, 5 - Ostatnie dwa zdania dodane wg 2 Krl 20,5.
Iz 38, 6 - Wiersze 21-22 winny być czytane po wierszu 6, bo na to wskazuje ich treść i kontekst. Obecne ich miejsce nie jest pierwotne; albo zostały przeniesione ze swego właściwego miejsca, albo są późniejszym dodatkiem lub nawet glosą.
Iz 38, 7 - Wg 2 Krl 20,9 należy dodać słowa na początku: "Izajasz odrzekł", a na końcu: "Czy cień ma postąpić naprzód o 10 stopni, czy cofnąć się o 10 stopni? Ezechiasz odpowiedział: Postąpić o 10 stopni naprzód to rzecz łatwa dla cienia. Nie tak. Niech się raczej cofnie o 10 stopni! Wówczas prorok Izajasz wezwał Jahwe i cofnął się cień, który już zeszedł na zegarze Achaza o 10 stopni".
Iz 38, 8 - Zbudował on zegar słoneczny na wzór asyryjski, prawdopodobnie składający się z pewnego układu schodów, na które padał cień od jakiegoś słupka.
Iz 38, 9-20 - Tej pieśni brak w równoległym tekście 2 Krl rozdz. 20 [->2 Krl 20,1]. Tekst jej, bardzo skażony, różnie bywa poprawiany i przekładany. Przekład w tekście idzie na ogół za poprawkami i interpretacją, które przyjął Piusowy przekład Psałterza z 1945 roku. Pieśń ma dwie części: w pierwszej są skargi, opis duchowego przygnębienia ciężko chorego Ezechiasza i modlitwa o uzdrowienie, w drugiej: radość, ufność i dziękczynienie po uzdrowieniu. Najwięcej trudności przedstawiają wiersze 15-16. Jeżeli one należą do części pierwszej, wówczas wiersz 15cd jest dalszym ciągiem opisu cierpień Ezechiasza, a wiersz 16 aktem ufności i błagania o uzdrowienie. Jeżeli zaś należą do części drugiej, jak przyjęto w tekście za przytoczonym przekładem Psałterza, wtedy wiersz 14cd kończy część pierwszą modlitwą o uzdrowienie, a w. 15n mówią o uleczeniu Ezechiasza jako fakcie dokonanym, o jego spokoju co do dalszego życia oraz wyrażają dziękczynienie Bogu.
Iz 38, 12 - Dwa przenośne obrazy bliskiej, jak sądzi Ezechiasz, śmierci.
Iz 38, 13 - Powtórzenie wiersza 12e. To błąd przepisywacza lub glosa.
Iz 38, 15 - Możliwe inne przekłady: "Chwalić Cię będę przez wszystkie me lata z okazji przeżytej goryczy mojej duszy" albo: "Wszystek sen mię odleciał z powodu goryczy duszy mojej, Panie, w Tobie nadzieję ma serce moje! Niech się ożywi mój duch! Uzdrów mnie i zachowaj przy życiu!"
Iz 38, 20 - Wiersze 21-22 przeniesione wyżej między wiersze 6 a 7, bo tu nie są na swoim miejscu.
Iz 39, 6 - Aluzja do niewoli babilońskiej w roku 598.
Iz 40, 1 - Część druga Księgi Izajasza (', z których jedne pocieszają naród izraelski, będący w niewoli babilońskiej, opisem i zapowiedzią wyzwolenia, radosnego powrotu do ojczyzny i odnowienia narodu, Jerozolimy i świątyni, inne wysławiają przymioty Boże, zwłaszcza w przeciwieństwie do bożków pogańskich. Jahwe okaże swą wszechmoc i miłosierdzie nad Izraelem jako jego Stwórca, Pan i Zbawca, używając Cyrusa jako narzędzia dla dokonania dzieła wyzwolenia narodu wybranego. Odnowienie narodu i Świętego Miasta po powrocie z niewoli jest obrazem innego, wspanialszego odnowienia w epoce mesjańskiej. Stąd też opisy i zapowiedzi chwalebnego królestwa Bożego w Izraelu wykraczają często poza historyczne ramy VI i V w. przed Chr., a odnoszą się do czasów mesjańskich i malują różne warunki i okoliczności, jakie się urzeczywistniają w królestwie mesjańskim. Do tych ostatnich trzeba na pewno zaliczyć pieśni o Słudze Pańskim.
Iz 40, 3 - "Głos się rozlega", dosł.: "głos wołający". Jest to głos Boga. Ewangeliści cytują niniejszy tekst wg LXX; "Głos wołającego na pustyni", odnosząc go do św. Jana Chrzciciela jako proroctwo na nim spełnione: Mt 3,3 i par. (por. Łk 1,76). "Bogu" - aluzja do wyjścia Izraelitów z Egiptu. Pierwsze wyjście z Egiptu i droga przez pustynię, podczas której Bóg dokonał wielkich cudów: przejście przez Morze Czerwone, woda ze skały, obłok świetlisty są typami drugiego, równie wspaniałego wyjścia Izraela z Babilonu i powrotu do Jerozolimy pod opieką Boga. Temat częsty u proroków: por. Iz 43,16n; Iz 46,3n; Iz 48,21; Iz 51,10; Iz 52,12; Iz 63,9.11n; Jr 16,14n; Jr 31,2; Ba 5,7n.
Iz 40, 4 - Wg Wlg: "I będą krzywe prostymi, a ostre drogami gładkimi".
Iz 40, 7 - Cytowane w Jk 1,10n; 1 P 1,24n.
Iz 40, 9 - Uosobienie samej dobrej wieści dla Syjonu.
Iz 40, 13 - Wiersz cyt. w Rz 11,34n; 1 Kor 2,16.
Iz 40, 15 - Archipelagi fenickie i greckie na Morzu Śródziemnym, zwłaszcza Egejskim, albo też same dalekie wybrzeża i lądy stałe.
Iz 40, 19 - Po wierszu 19 należy czytać wiersze 41,6n, bo one tutaj najlepiej się łączą treściowo, podczas gdy tam przerywają kontekst.
Iz 40, 20-26 - - interpolacja podobnie jak Iz 41,6n. Treścią jej jest ostra polemika z kultem bożków. Por. Iz 44,9-20; Jr 10,1-16; Jr 51,15-19; Ps 115[113],3-8 i in.
Iz 41, 1 - Cyrus, król perski - zwycięzca Babilonii, miał wyzwolić zesłańców królestwa Judy z niewoli; stąd ma tytuł "Pomazańca" Pańskiego i w Iz 45,1; jest typem Mesjasza. Por. Iz 44,28.
Iz 41, 4 - Zwrot podkreślający wieczność Boga, powtórzony w: Iz 43,10; Iz 44,6; Iz 48,12; w NT por. Ap 1,17; Ap 2,8; (Ap 21,6); Ap 22,13.
Iz 41, 5 - Wiersze 6n przeniesione po Iz 40,19. Zob. tamże przypis.
Iz 41, 8 - Tutaj Izrael jest nazwany sługą i świadkiem Boga wśród narodów (por. Iz 43,10; zob. Pwt 7,6), bo choć niewierny, dostąpi przebaczenia i zbawi się (Iz 42,19; Iz 44,1n; Iz 45,4; Iz 48,20). W pieśniach o Słudze Pańskim tytuł ten oznacza Mesjasza (zob. Iz 42,1).
Iz 41, 14 - Hebr. wyraz goel = odkupiciel oznacza: 1. mściciela krwi, tego, który szuka pomsty za przelaną krew kogoś z rodziny (Lb 35,19); 2. tego, kto wykupuje z niewoli swego krewnego zaprzedanego za długi; 3. bliskiego krewnego, broniącego z obowiązku praw wdowy (zob. Rt 2,20). Psalmy i Iz rozdz. 40-55 [->Iz 40,1] nazywają tak Boga mściciela i oswobodziciela swego ludu z uciemiężenia. W NT Chrystus jest Odkupicielem, Oswobodzicielem ludzkości z grzechu i z niewoli szatana.
Iz 41, 15 - Zob. Iz 28,27-29.
Iz 41, 17 - Zob. przypis do Iz 40,3 (por. Iz 43,16-21).
Iz 41, 19 - Żyzność ziemi symboliczna jest obrazem błogosławionych czasów mesjańskich.
Iz 41, 21-24 - Ścisły monoteizm, czyli wiara w jedynego Boga, z wielką mocą podkreślana w objawieniu danym Mojżeszowi na Synaju i u starszych proroków, od czasów niewoli babilońskiej przybiera nieraz formę polemiki z bałwochwalstwem i wykazywania nicości bożków pogańskich. Tu dowodem ich nicości jest ich niemożność przepowiedzenia przyszłości i oddziaływania na świat: por. Iz 44,6nn; Iz 45,21; Iz 48,5. Przeciwnie, wieczność i wszechwiedza Pana są dowodem, że tylko On jest Bogiem.
Iz 41, 22 - Bóg dowodzi prawdy swego istnienia przez to, że zna i objawia rzeczy przeszłe i przyszłe, podając proroctwa, z których jedne już się spełniły ("pierwsze, dawne"), drugie dopiero się spełnią ("następne, świeże"). Wzywa też bogów pogańskich, by w podobny sposób wykazali swe istnienie. Tego uczynić nie mogą, więc są niczym, nie istnieją (por. Ba rozdz. 6 [->Ba 6,1]).
Iz 41, 26 - Tj. bogów.
Iz 41, 29 - Hebr. dosł.: "wiatr".
Iz 42, 1 - Cztery "Pieśni Sługi Pańskiego", Iz 42,1-9; Iz 49,1-7; Iz 50,4-9(-11); Iz 52,13-53,12, opisują tajemniczą postać "Sługi Bożego", który pod pewnymi względami przypomina Izraela - sługę Pańskiego z wielu innych tekstów (zob. Iz 41,8), natomiast pod względem innych swoich rysów jest kimś zupełnie różnym, osobistością bardzo wybitną i charakterystyczną; por.
Iz 42, 1 - "Sługa Pański" jest wybrany przez Boga do swego posłannictwa jeszcze w łonie matki, ukształtowany przez Niego, napełniony Jego duchem (Pieśń I i II); jest uległym, uważnym i wiernym uczniem Pańskim, pilnie słuchającym Jego nauk, aby z kolei móc uczyć ludzi (Pieśń II). Zadaniem i rolą tego Sługi jest ogłosić nowe Prawo religijne dla wszystkich narodów, nie tylko dla Izraela, być światłością dla narodów, a przymierzem dla Izraela, przynieść ludziom dobra mesjańskie i zbawienie (Pieśń I, II, III). Chociaż prześladowany i wzgardzony przez ludzi, Sługa nie ulęknie się i mężnie wykona swą misję, ufny w moc Boga, który Go stale wspierać będzie i otaczać swą opieką, a w końcu Go wynagrodzi i uwielbi (Pieśń III i IV). Czwarta pieśń przedstawia i rozważa cierpienia Sługi Pańskiego. Choć niewinny, cierpi On srogie katusze fizyczne i upokorzenia duchowe, zadane Mu przez ludzi, włącznie do haniebnej śmierci, jakby był najgorszym złoczyńcą. On jednak cierpi te męki dobrowolnie jako ekspiację za grzechy cudze, mianowicie wszystkich grzesznych ludzi, bo je przyjął na siebie. Pan uznał i przyjął Jego mękę jako powszechne zadośćuczynienie. Toteż Sługa Pański w nagrodę otrzyma wieczną chwałę i olbrzymie potomstwo na wieki, to jest odkupionych przez siebie ludzi tak z Izraela, jak z innych narodów.
Iz 42, 1 - NT w różnych swoich tekstach uznaje i widzi w Izajaszowym "Słudze Pańskim" proroczą zapowiedź - typ samego Jezusa Chrystusa, Mesjasza i Zbawiciela: por. Mt 3,17; Mt 8,17 (Iz 53,4); Mt 12,17-21 (Iz 1,4); Łk 2,31n; Łk 4,17-21; Dz 3,13; częściej użyto lub zacytowano słowa czwartej Pieśni Sługi Pańskiego, (Iz rozdz. 53 [->Iz 53,1]) w: Mk 9,12; J 12,38; Dz 8,32-35; Rz 4,25; Rz 10,16; Rz 15,21; 1 Kor 15,3; 2 Kor 5,21; 1 P 2,22-25. Chrystus łączy w swojej osobie zarówno cechy chwalebnego Króla mesjańskiego z rodu Dawidowego (por. 2 Sm 7,12-17; Iz 7,14n; Iz 9,5n; Iz 11,1-5), jak i cierpiącego Sługi Pańskiego (por. Iz 52,13-53,12; Ps 22[21] [->Ps 22[21],1]). Chrystus sam też utożsamił się ze Sługą Pańskim (por. Łk 22,37).
Iz 42, 1 - "Duch mój" - por. Iz 11,2n. "Prawo" - w hebr. wyraz ten obejmuje całą naukę religijno-moralną i prawa, na podobieństwo Prawa Mojżeszowego, a więc zawiera: 1. prawdy wiary o Bogu; 2. naukę moralną; 3. przepisy o kulcie.
Iz 42, 8 - Prawdopodobnie: "Ten, który jest" - zob. Wj 3,14n.
Iz 42, 11 - Tj. Petra; zob. Iz 16,1.
Iz 42, 18 - Zapowiedziane w proroczej wizji na początku działalności Proroka: Iz 6,9n; por. Iz 48,4.
Iz 42, 19 - Tu Izrael. Wiersz 19cd jest uważany za interpolację, gdyż powtarza myśl z 19ab.
Iz 42, 24 - Tekst skażony.
Iz 43, 11 - Zob. Iz 42,8 z przypisem.
Iz 43, 14 - Tekst popr. wg hebr.: "Chaldejczycy na ich okrzyczanych okrętach". Inni popr.: "Sprawię, że padną wszyscy doborowi żołnierze, także Chaldejczycy na okrętach, przedmiocie ich chluby".
Iz 43, 16 - Por. Wj 14,23-30.
Iz 43, 27 - "Ojciec" - Jakub, por. Rdz 27,1-29; Rdz 30,25-42; Oz 12,4n; "pośrednicy" - fałszywi prorocy.
Iz 44, 2 - Nazwa dana Izraelowi: por. Pwt 32,15; Pwt 33,5.26.
Iz 44, 5 - Tj. Jahwe.
Iz 44, 14-19 - Por. Mdr 13,11-19.
Iz 44, 28 - Cyrus (hebr.: Koresz, perskie: Kurusz), król perski (', zdobywszy Babilon, zezwolił w r. 538 Izraelitom na powrót do Judei i odbudowę Jerozolimy i świątyni.
Iz 45, 1 - Zaszczytny tytuł "pomazaniec Pański" przysługiwał dawniej tylko królom izraelskim lub judzkim; tutaj jest dany Cyrusowi ze względu na wybór Boga, który z niego uczynił narzędzie do wykonania swych planów.
Iz 45, 8 - Mesjański tekst, znany z liturgii adwentowej; Wlg uściśla jego mesjańskie znaczenie: "Spuśćcie rosę, niebiosa, z wierzchu, a obłoki niech zleją z deszczem Sprawiedliwego; niech się otworzy ziemia i zrodzi Zbawiciela, a sprawiedliwość niechaj wzejdzie społem". Ważna myśl mesjańska: Ziemia ma wydać owoc, mianowicie Mesjasza, którego gdzie indziej nazywa się Odroślą z korzenia Jessego z pnia Dawidowego. Por. Iz 4,2; Iz 6,13; Iz 11,1; Jr 23,5; Jr 33,15; Za 3,8; Za 6,12.
Iz 45, 9 - Tekst skażony. Inni tłum.: "Czy spierać się będzie kto ze swoim twórcą, dzban z tym, który go ulepił z gliny?" Por. Rz 9,20-29.
Iz 45, 13 - Tj. Cyrusa.
Iz 45, 14 - Powszechność religii i zbawienia mesjańskiego. Por. Iz 2,2-4; Jr 12,14-17; Jr 16,19n; Mi 4,1-3; So 3,9n; Za 2,15; Za 8,20n; Za 14,9.16 (Jon [->Jon 1,1]; Ps 87[86] [->Ps 87[86],1]). Jest to jedna z głównych nauk Księgi Pocieszenia: Iz 42,1n; Iz 49,6; Iz 55,3n; Iz rozdz. 60 [->Iz 60,1].
Iz 45, 16 - Popr. wg LXX; wg hebr.: "wszyscy razem".
Iz 45, 20 - Uniwersalizm mesjański.
Iz 48, 1 - "Pochodzicie" - to i inne słowa w w. 1-2 - w hebr. forma 3 os. 1 mn., i tak inni tłum.: "pochodzą... przysięgają... biorą imię"; "rzetelności" - por. Am 5,21.
Iz 48, 14 - "Z nich" - tj. bogów; inni popr. na: "z was", Izraelitów, do których Bóg przemawia. "Ulubieniec Pana" - jest tu nim Cyrus. Tekst w. 14 cd skażony. Niektórzy go tak popr. za tekstami z Qumran i LXX: "Przyjaciel mój spełni wolę moją".
Iz 48, 16 - Jest to oświadczenie Proroka o swej misji; wg innych są to słowa Cyrusa.
Iz 48, 21 - Zob. przypis do Iz 40,3.
Iz 48, 22 - Wiersz nie harmonizujący z kontekstem: być może glosa. por. Iz 57,21.
Iz 49, 1 - Zob. Iz 42,1. Niepewna jest jej rozciągłość. Jedni urywają na wierszu 6, inni włączają wiersz 7 albo nawet wiersze 7-9a.
Iz 49, 3 - Wyraz "Izrael" tu jest niewątpliwie glosą.
Iz 49, 6 - Powszechność zbawienia i królestwa mesjańskiego. Por. Łk 2,32; Dz 13,47. Poza tym w. 6n opisuje proroczo zadanie Mesjasza.
Iz 49, 8 - "Gdy... pomocą": por. 2 Kor 6,2. "Ukształtowałem... ludu": przypuszczalnie dodatek z Iz 42,6.
Iz 49, 9 - Klasyczny obraz: Izraelici powracający do ojczyzny to jakby Boża trzoda owiec.
Iz 49, 12 - Dziś Assuan w południowym Egipcie.
Iz 49, 14 - Por. Iz 40,27; Iz 54,8; Oz 11,8n.
Iz 49, 15 - Por. Iz 66,13; Oz 11,8n; Ps 27[26],10.
Iz 50, 1 - Izrael jest oblubienicą Pana nieraz niewierną, ale mimo to nie odrzuconą przez Boga. Porównanie to częste u proroków: Iz 49,14-21; Iz 54,1-8 itd.; Jr rozdz. 3 [->Jr 3,1]; Ez rozdz. 16 [->Ez 16,1]; Oz 1,2; Oz 2,4-9 (por. Pwt 24,1-4).
Iz 50, 6 - Sprawdziło się to na Jezusie: por. Mt 26,67; Mt 27,30.
Iz 51, 1 - Por. Mt 5,6; Mt 6,33.
Iz 51, 7 - Izraelici znający i zachowujący Prawo i przykazania Boże. Wiedza to praktyczna, połączona z odpowiednim życiem według zasad religii.
Iz 51, 10 - "Wielka Otchłań" - tutaj aluzja do przejścia przez Morze Czerwone; "wykupieni" - por. Wj 14,5-31; Iz 63,13.
Iz 51, 11 - Wiersz powtórzony z Iz 35,10.
Iz 51, 17 - Dalszy ciąg poematu Iz 51,9-11. "Puchar" lub "kielich" wina czy innego napoju upajającego jest obrazem przenośnym gniewu Bożego, często stosowanym u proroków: Jr 13,13; Jr 25,15n; Jr 51,7; Ez 23,32n; Ab 0,16; Ha 2,15n; Za 12,2; por. Ps 75[74],9; Lm 4,21; Ap 14,10; Ap 16,19; Ap 19,15.
Iz 52, 6 - Doświadczalne poznanie imienia Bożego oznacza doznanie obecności i opieki Bożej (por. Iz 49,26). Bóg, wzywany przez Izraela na pomoc, natychmiast z nią spieszy. Wlg tłumacząc: "że to Ja sam, który mówiłem, oto jestem", czyni aluzję do konkretnej obietnicy Bożej (por. Wj 3,12.14; Wj 19,4nn; Wj 20,20-24; Wj 33,14-20).
Iz 52, 7 - Dalszy ciąg poematu malującego wyzwolenie Jerozolimy i Izraela, przerwanego w wierszu 2. Już nie jakiś ziemski król, ale sam Pan Bóg ma królować z Syjonu nad całą ziemią. Idea króla i królestwa mesjańskiego, częsta u proroków i w psalmach "królewskich": Iz 24,23; Iz 43,15; Jr 3,17; Jr 8,19; Ez 20,33; Ab 0,21; Mi 2,13; Mi 4,7; So 3,15; Za 14,9; Ps 47[46] [->Ps 47[46],1]; Ps 96[95]-99[98] [->Ps
Iz 52, 11 - Tj. Babilonu. Por. Jr 51,45; 2 Kor 6,17; Ap 18,4.
Iz 52, 12 - Inaczej niż przy wyjściu z Egiptu (por. Wj 12,11.31-34.39; Wj 14,5-14).
Iz 52, 13 - Zob. Iz 42,1. Ma ona formę pewnego dialogu: najpierw jest wypowiedź Pana: Iz 52,13; potem słowa królów pogańskich: w. 14n; wreszcie same narody opisują cierpienia i los Sługi Pańskiego: Iz 53,1-10; na koniec nowa wypowiedź Pana: Iz 53,11n. "Wyrośnie bardzo" - por. J 12,32; Ef 1,20n; Flp 2,9.
Iz 52, 14 - Taki był Jezus w męce. Por. Mt 27,29-31; J 19,5.
Iz 53, 1 - Por. J 12,38; Rz 10,16.
Iz 53, 2 - Obraz użyty już w Iz 11,1 na oznaczenie Mesjasza. Opis Iz 53,2-9 porównany z Ps 22[21],7n, doskonale maluje proroczo mękę Chrystusa.
Iz 53, 3 - Ze zgrozy, jak przed trędowatym.
Iz 53, 4 - "Dźwigał nasze boleści" - bardzo ważna i po raz pierwszy w pismach ST występująca idea o zastępczym zadośćuczynieniu, odpokutowaniu Sługi Pańskiego za cudze, tj. za winy wszystkich ludzi. Por. Mt 8,17. "Skazańca" - hebr. wyrażenie "skaranego i dotkniętego przez Boga" zdaje się tu oznaczać trędowatego (por. Kpł rozdz. 13 [->Kpł 13,1]; 2 Krl 15,5); tak też Wlg, Wujek.
Iz 53, 5 - Myśl i słowa zastosowane w NT do Chrystusa i do nas: por. Rz 4,25; 2 Kor 5,21; Ga 3,13; 1 P 2,24.
Iz 53, 6 - Por. Ez rozdz. 34 [->Ez 34,1]; 1 P 2,25.
Iz 53, 7 - Obraz w pełni stosuje się do Chrystusa: por. Mt 26,63; J 1,29; Dz 8,32n. Wlg inaczej ma wiersz 7a: "Ofiarowan jest, bo sam chciał".
Iz 53, 8 - Myśl tego tekstu skażonego i różnie przekładanego jest następująca: Sługa Pański przeszedł więzienie i sąd, który Go skazał na śmierć; wyrok wykonano. Z ludzi zaś współczesnych Słudze nikt się nie przejmuje Jego sprawą i losem ani nie dba o niego w czasie i po wyroku sądowym. Sługa Pański zaś został zgładzony za grzechy ludzkie. O tym mówią jeszcze w. 10 i 12.
Iz 53, 8 - "Usunięty" - inny przekład możliwy: "Poprzez udrękę i sąd sprzątnięto go"; według Wlg: "Z ucisku [więzów] i z sądu został porwany [na śmierć]".
Iz 53, 8 - "Jego losem" - poprawka. Hebr. ma: "pokoleniem", LXX i Wlg czytają: "Rodzaj Jego kto wypowie?", i stąd wielu dawniejszych komentatorów wyjaśniało tekst o narodzeniu Chrystusa, już to Boskim, odwiecznym z Boga Ojca, już to ludzkim, doczesnym z Najświętszej Maryi Panny. Wyraz hebr. jednak tu użyty nie posiada takiego znaczenia. Inni popr. na "sprawą".
Iz 53, 8 - "Za grzechy mego ludu" - słowa wyrażające osobistą myśl proroka. Niektórzy popr. za tekstem z Qumran na "Jego ludu", tj. Pana, lub "grzechy nasze".
Iz 53, 9 - Tekst skażony. Można przełożyć: "Urządzono mu pogrzeb razem z łotrami [pomiędzy bezbożnymi], lecz grób jego był z bogaczami" (por. Iz qumrański); lub: "i grób Jego był ze złoczyńcami", bo często w tekstach biblijnych bogacz jest synonimem człowieka złego, występnego. Albo stosując lekką poprawkę tego wyrazu, można czytać: "w śmierci swej był na równi [zrównany] ze złoczyńcami". Sprawdziło się to na Jezusie. Por. Mt 27,38.60 par.; 1 P 2,22.
Iz 53, 10 - Nagroda dla Sługi Pańskiego za poniesioną mękę i śmierć ekspiacyjną obejmuje: 1. liczne potomstwo i nowe życie wieczne (długowieczność) oraz światłość i szczęście (w. 11); 2. władzę królewską nad wszystkimi ludźmi (w. 12). Liczne potomstwo w odniesieniu do Chrystusa to wszyscy odkupieni i zbawieni przez Niego, Jego Kościół.
Iz 53, 11 - Dod. wg LXX i tekstu z Qumran. Brak w hebr.
Iz 53, 12 - Por. Mk 15,28; Łk 22,37; Łk 23,34; J 1,29; J 19,18.
Iz 54, 1 - Por. Ga 4,27: Jerozolimą jest Kościół.
Iz 54, 8 - Odwieczna miłość Pana ku swemu wybranemu ludowi wzmiankowana nieraz w ST: Pwt 4,37; Pwt 7,8; Pwt 10,15; Iz 43,4; Jr 31,3; So 3,17, przedstawiana była na podobieństwo miłości ojca ku swym dzieciom: Iz 49,14n; Jr 31,20; Oz 1,7; Oz 2,3.25; Oz rozdz. 11 [->Oz 11,1], lub miłości małżeńskiej, męża ku swej żonie: Iz 62,4n; Jr 2,2; Jr 31,21n; Ez 16,8.60; Oz 2,16n; Oz 3,1. Tutaj ujawnia się jako dar Boży całkiem niezasłużony przez człowieka, także jako nie zawodząca nigdy wierność Boga i jako jego twórcza wszechmoc. W NT por. Rz 11,29; 1 J 3,1n; 1 J 4,10.
Iz 54, 9 - Skrót zamiast: "wody potopu, który był w czasach Noego". Zob. Rdz 9,11.
Iz 55, 1 - Chrystus stosuje te słowa do siebie, gdy zaprasza wszystkich do swej łaski: J 4,11; J 7,37-39; Ap 22,17.
Iz 55, 3 - Por. 2 Sm 7,8-16; Jr 31,31; Dz 13,34.
Iz 55, 4 - (',3) Por. 2 Sm 7,8-16; Jr 31,31; Dz 13,34.
Iz 55, 10 - Słowo Pańskie jest tutaj przedstawione jakby osobowo. Por. Mdr 18,15; Prz 8,22n.
Iz 56, 1 - Zdaniem wielu nowszych autorów ta część księgi (Iz rozdz. 56-66) zawiera różne utwory poetyckie natchnione, pochodzące, jak się zdaje, z różnych czasów. Niektórzy zaczynają część trzecią dopiero od Iz 56,9.
Iz 56, 3 - Po powrocie z niewoli babilońskiej nawróceni poganie, czyli prozelici, już mogą wejść do społeczności wiernych Izraelitów i uczestniczyć w ich kulcie. Por. Wj 12,48n; Pwt 23,2-5; Mdr 3,14n.
Iz 56, 7 - Por. Mt 21,13 i par.
Iz 56, 10 - Tj. Izraela lub Judy. Inni popr. na "stróże nasi".
Iz 59, 17 - Obrazy, podjęte przez św. Pawła w Ef 6,14-17; 1 Tes 5,8. Por. Mdr 5,17nn.
Iz 60, 1 - Poematy Iz rozdz. 60-62 stanowią odrębną całość; stylowo i ideowo wiążą się z poprzednią częścią Iz rozdz. 40-55 [->Iz 40,1]. Tekst wykorzystany w Ap 21,9-27.
Iz 60, 6 - Liturgia od dawna łączyła to z hołdem Mędrców (por. Mt 2,1-12).
Iz 60, 7 - Szczep arabski.
Iz 60, 14 - Imię nowe, symboliczne. Podobne imiona symboliczne otrzymują u Izajasza: Jerozolima, tu i zob. Iz 1,26; mury i bramy miasta: Iz 60,18; por. Ap 21,12.14; Syjon i jego kraina: Iz 62,4; lud i miasto: Iz 62,12. Por. też Ez 48,3.
Iz 62, 4 - "Porzucona" (Azuba) i "Moje upodobanie" (Chefsiba) - znane są w Piśmie św. jako imiona własne, zob. 1 Krl 22,42; 2 Krl 21,1; "Poślubiona" - zob. Oz 2,25; por. Iz 60,14.
Iz 62, 6 - Poetycki symbol opieki Bożej, może aniołowie, jak w Ap 21,12.
Iz 63, 1 - Dialog między Bogiem a prorokiem. Alegoria: Ogrodnikiem w winnicy wygniatającym winogrona jest Bóg. Winogrona wygniatane w tłoczni to narody nieprzyjacielskie, karane przez Boga, głównie zaś ich typ - Edomici. Szaty Boga, dokonującego sprawiedliwej pomsty na wrogim Edomie, uczerwienione krwią, podobnie jak szaty wygniatającego winogrona w tłoczni, poplamione czerwonym sokiem winnym. Tekst różnie popr. i przekładany. Wg Wlg: "Któż to jest, co idzie uczerwieniony w szatach splamionych purpurowo bardziej niż winobraniec?" Tak przełożony tekst łatwo zastosowano do męki Chrystusa. Por. Ap 14,20; Ap 19,13.15.
Iz 63, 11 - Tekst popr.; hebr.: "Wtedy wspomniał... lud Jego".
Iz 63, 16 - Tzn. Jakub.
Iz 63, 18 - Aluzja do zburzenia Jerozolimy i świątyni przez wojsko Nabuchodonozora w r. 587/6.
Iz 65, 1 - Iz rozdz. 65n, z wyjątkiem Iz 66,1n, tworzą pewną całość o treści apokaliptycznej. Przeplatają się tu wyrzuty i groźby kar na grzeszników, zwłaszcza na odstępców od Boga, z obietnicami nagrody i szczęścia dla wiernych czcicieli Boga. "Nie szukali Mnie" - mowa o Judzie. Por. Rz 10,20n.
Iz 65, 2 - Dodane za LXX.
Iz 65, 5 - "Poświęconym" - przez samo dotknięcie; por. Wj 29,37; Ez 44,19; Ez 46,20; Ag 2,11-14. "Dym w nozdrzach" - symbol gniewu.
Iz 65, 11 - Bóstwa semickie.
Iz 65, 17 - Por. Iz 66,22; 2 P 3,13; Ap 21,1.
Iz 65, 25 - Cytat z Iz 11,7.9. Przyszłe odnowienie to jakby nowe stworzenie świata: Iz 65,17.