Mdr 1, 5 - Dosł.: "zmiesza się, gdy nadejdzie".
Mdr 1, 6 - Por. Mdr 7,23; Prz 8,31; Tt 3,4.
Mdr 1, 7 - "Ogarnia" - por. Kol 1,17; Hbr 1,3; "ma znajomość mowy" - liturgia Zielonych Świąt stosuje ten tekst do Ducha Świętego.
Mdr 1, 10 - Dosł. "zazdrosne".
Mdr 1, 13 - W tym i następnych wierszach mowa jest zarazem o śmierci cielesnej i duchowej, czyli grzechu, przez który śmierć cielesna weszła na świat i który powoduje śmierć wieczną - potępienie. Tylko śmierć duchową uważa autor za prawdziwą śmierć: por. Mdr 2,23n; Ap 20,6.14.
Mdr 1, 14 - Sens: dla sprawiedliwego nawet śmierć jest bramą do życia.
Mdr 1, 15 - Sprawiedliwość przynosi nieśmiertelność. Ten sens widać jaśniej w przekładzie starołacińskim, który dorzuca: a "niesprawiedliwość jest szukaniem śmierci".
Mdr 2, 2 - Aluzja do materialistycznych poglądów niektórych filozofów starożytnych co do pochodzenia myśli.
Mdr 2, 8 - Wlg dodaje: "żadnej łąki niech nie będzie, po której by nie miała przejść nasza rozpusta".
Mdr 2, 17 - Ten i następne wiersze Ojcowie Kościoła odnoszą do Chrystusa cierpiącego, który jest Sprawiedliwym w stopniu najwyższym.
Mdr 2, 18 - W Ps 22[21],9 i Mt 27,43 - podobne słowa w ustach prześladowców Mesjasza.
Mdr 2, 19 - Por. cierpienia i cichość Mesjasza: Iz 53,7; Mt 26,63.
Mdr 2, 23 - Niektóre rkp gr. mają "natury".
Mdr 3, 1 - Wlg dodaje: "śmierci".
Mdr 3, 4 - W tym i następnych wierszach zawiera się ostateczna odpowiedź ST na pytanie o sens cierpienia i o odpłatę za życie święte i grzeszne. Rozwiązanie leży w życiu wiecznym. Zob. Wstęp.
Mdr 3, 7 - Zapewne obraz triumfu nad ukaranymi wrogami: por. Jr 51,4; Za 12,6; Ml 3,19.
Mdr 3, 9 - "W miłości" - por. J 15,9nn; Ap 17,14; "wybranych" - tu kod. S, A dodają stych 4,15b.
Mdr 3, 14 - W niebie nie będzie już zakazu z Pwt 23,2.
Mdr 3, 16 - Tzn. odstępców od wiary zgodnie ze znaczeniem przenośnym "cudzołóstwa"; zob. Jr 3,2-9. Można tu widzieć dalej: trwających w związkach z pogankami, a także w związkach nielegalnych.
Mdr 6, 1 - Wlg dodaje na początku rozdziału cały wiersz: "Lepsza jest mądrość niźli siła i mąż roztropny niźli mocny".
Mdr 7, 1 - Tzn. Adama.
Mdr 7, 2 - Cały opis odpowiada starożytnym poglądom na fizjologię.
Mdr 7, 7 - Mówi niejako sam Salomon (por. 1 Krl 3,6-12).
Mdr 7, 21 - Por. Mdr 8,5n; Mdr 9,9.
Mdr 7, 22 - Wiele z tych przymiotów to przymioty Boskie (świętość, jedyność, wszechmoc, wszechwiedza). Przypisanie ich Mądrości wynosi ją niemal do godności Osoby Boskiej, a przynajmniej bardzo przybliża do nauki NT o Słowie (J 1,1-14). Sama liczba przymiotów (21, czyli 3 x 7) jest symboliczna i oznacza najwyższą doskonałość Mądrości; "niecierpiętliwy" - inni tłum.: "nie sprawiający cierpień".
Mdr 7, 25 - Nauka o Boskim pochodzeniu Mądrości (por. Syr 24,3).
Mdr 7, 26 - Por. Hbr 1,3; Kol 1,15 - te same słowa o Chrystusie Panu.
Mdr 7, 27 - Nauka o misji Mądrości wśród ludzi przygotowuje naukę NT o Duchu Świętym działającym w Kościele.
Mdr 8, 7 - Tzn. Mądrości.
Mdr 8, 12 - Por. Hi 29,9; Hi 40,4.
Mdr 8, 20 - Nie można się tu dopatrywać wpływów nauki pitagorejsko-platońskiej o preegzystencji dusz, bo ta nauka jest autorowi zupełnie obca. Wiersz ten jest tylko sprostowaniem poprzedniego, w którym autor zdawał się przyznawać ciału pierwszeństwo godności przed duszą.
Mdr 9, 1 - Por. modlitwę Salomona z 1 Krl 3,6-9.
Mdr 9, 8 - Por. Wj 25,8n; Ps 8,7nn.
Mdr 9, 9 - Por. Mdr 7,21; Mdr 8,5n; Prz 8,30.
Mdr 9, 15 - Dosł.: "namiot" - typowo gr. przenośnia oznaczająca ciało. Por. 2 Kor 5,4.
Mdr 9, 18 - Wlg zamiast tego stychu ma cały wiersz: "Albowiem przez Mądrość uzdrowieni są ci wszyscy, którzy się Tobie, Panie, podobali od początku".
Mdr 10, 1 - Adama. Zob. Wstęp.
Mdr 10, 4 - Noem: Rdz 6,9-8,18.
Mdr 10, 5 - Abrahama, gotowego do złożenia ofiary z Izaaka: Rdz 12,1-3; Rdz 22,1-19.
Mdr 10, 6 - Lota z zatraty Sodomy i Gomory: Rdz 19,1-29.
Mdr 10, 10 - "Sprawiedliwego" - Jakuba: Rdz 27,43; Rdz 28,2-5.10-22; Rdz 29,1-31,16; "świętych" - inni odnoszą do aniołów.
Mdr 10, 12 - Zob. Rdz 32,25-31.
Mdr 10, 13 - Józefa: Rdz rozdz. 37 [->Rdz 37,1]; Rdz rozdz. 39-41 [->Rdz 39,1].
Mdr 10, 15 - Naród izraelski, "święty" przez swe wybranie (Wj 19,6).
Mdr 10, 16 - Mojżesza, sprowadzającego plagi na Egipt (Wj 7,1-10,29).
Mdr 10, 17 - Słup ognisty: Wj 13,21n.
Mdr 10, 21 - Aluzje do Wj 4,10; Wj 6,12n.30; Wj 15,1-19.
Mdr 11, 1 - Mojżesza, dla Żydów największego z proroków.
Mdr 11, 5 - Wiersz ten stanowi ogólne wprowadzenie do rozpoczynających się porównań między losami Izraelitów i Egipcjan podczas wyjścia Żydów z niewoli.
Mdr 11, 6 - Pierwsza plaga egipska (Wj 7,14-25).
Mdr 11, 7 - Por.: Wj 1,15nn.22.
Mdr 11, 11 - Tzn. wtedy, gdy Żydzi byli w Egipcie i gdy już odeszli.
Mdr 11, 14 - Mojżesza: por. Wj 1,22; Wj 2,3; Wj 5,2-5; Wj 10,28; Wj 12,31nn.
Mdr 11, 15 - Por. Wj rozdz. 8 [->Wj 8,1].
Mdr 12, 1 - Mowa o tchnieniu życia; por. Rdz 2,7. Wlg: "O jak dobry i słodki jest, Panie, duch Twój we wszystkim".
Mdr 12, 5 - "Zabijanie dzieci" - kult Molocha, przed którym Bóg przestrzega Izraela (Kpł 18,21); "wtajemniczonych" - zwrot różnie tłumaczony. Autor ujmuje religię Kanaanu w terminach właściwych kultowi greckiemu.
Mdr 12, 11 - Por. Rdz 9,25.
Mdr 12, 17 - Tekst skażony; tłum. przybliżone.
Mdr 12, 27 - Dlatego że poznali Boga, a mimo to trwali w grzechach.
Mdr 13, 1 - Rozpoczyna się dygresja, obejmująca rozdz. 13-15, w której autor wykazuje bezsens kultu sił przyrody i bałwochwalstwa.
Mdr 13, 1 - "Głupi z natury", bo, jak dalej mówi autor, sama ich rozumna natura powinna ich doprowadzić do poznania Boga.
Mdr 13, 2 - Tzn. słońce i księżyc.
Mdr 13, 10-19 - Por. Iz 40,19n; Iz 41,6n; Jr 10,2-15; Ba 6,1-72.
Mdr 14, 6 - Por. Rdz 6,12-9,17.
Mdr 14, 7 - Ojcowie Kościoła niekiedy odnosili te słowa do krzyża.
Mdr 14, 8 - Mowa o posągu bożka.
Mdr 14, 11 - Por. Jr 10,11; Jr 51,18.
Mdr 14, 12 - Dosł.: "nierządu"; zob. przypis do Mdr 3,16.
Mdr 14, 21 - Tj. "Bóg".
Mdr 14, 31 - Bałwochwalcy uważają się za bezpiecznych, chociaż przysięgają fałszywie, bo wiedzą, że bóstwa ich są bezsilne. Kara jednak przyjdzie nie od bożków, lecz od Boga prawdziwego, jako stróża porządku moralnego.
Mdr 15, 2 - Bóg jest dobry, nie odrzuca swoich czcicieli, chociażby popadli w grzech.
Mdr 15, 7 - Por. Syr 33,13; Jr 18,1-6; Rz 9,21.
Mdr 15, 8 - "Do tej" = do ziemi; "duszy" - niejako wypożyczonej człowiekowi przez Boga.
Mdr 15, 14 - Z powodu nierozumu.
Mdr 15, 15 - Por. Ps 115[113],4-8.
Mdr 15, 16 - "W dzierżawie" - zob. przypis do Mdr 15,8; "podobnego" - bo posąg będzie nieożywiony.
Mdr 15, 19 - Przez to, że się stały przedmiotem czci Bogu należnej. Por. Rdz 1,22.28; Rdz 3,14.
Mdr 16, 2 - Por. Wj 16,2n.12n; Lb 11,4nn.18-23.31n.
Mdr 16, 5 - Żydów na pustyni.
Mdr 16, 6 - Wąż miedziany na pustyni, typ krzyża: Lb 21,6-9; J 3,14-17.
Mdr 16, 11 - Tzn. o Bogu.
Mdr 16, 13 - 1 Sm 2,6; por. Pwt 32,39.
Mdr 16, 14 - Z Otchłani.
Mdr 16, 17 - Aluzja do gradu z piorunami; por.
Mdr 16, 20 - Manna (Por. Wj 16,13-21; Ps 77,25 wg LXX). Liturgia Bożego Ciała odnosi te słowa do Eucharystii - jako antytypu; por. J 6,31-35.49-51.
Mdr 16, 22 - Manna nietrwała jak śnieg i lód, podobna do nich; por. Mdr 19,21.
Mdr 17, 2 - "Ciemnością" - por. Wj 10,21-23; "zbiegowie" - inni tłum.: "wyłączeni spod wiecznej Opatrzności".
Mdr 17, 6 - Inni tłum.: "gdy znikło".
Mdr 17, 10 - "Nieprawość" - człowiek nieprawy; "przymnaża" - inni: "przewiduje, przypuszcza".
Mdr 17, 12 - Inni tłum.: "Gdy się pokona oczekiwanie tego, co przychodzi z wnętrza".
Mdr 17, 13 - Zapewne ironia w związku z zarozumiałością Egipcjan uważających Izraelitów za bezsilnych.
Mdr 18, 1 - Gdyż Egipcjanie nie widzieli Izraelitów.
Mdr 18, 2 - Inni tłum.: "o łaskę wyjścia" (por. Wj 11,8).
Mdr 18, 5 - "Dziecię" - Mojżesz, por. Mdr 11,14; "dzieci" - śmierć pierworodnych (Wj 12,29n); "topieli" - zagłada wojsk faraona (Wj 14,27n).
Mdr 18, 15 - Liturgia Bożego Narodzenia stosuje wiersze 14-15 do Wcielenia Słowa.
Mdr 18, 20 - Bunt na pustyni. Zob. Lb rozdz. 16 [->Lb 16,1].
Mdr 18, 21 - Mowa o Aaronie (Lb 17,11nn).
Mdr 18, 22 - "Gniew" - tekst popr.; "Karzącego" - wpływ modlitwy na uosobioną karę.
Mdr 18, 24 - Na długiej szacie arcykapłana był wyobrażony cały świat - może przy pomocy barw; por. Za 1,8. Natomiast co do pektorału i diademu zob. Wj 28,15-21.36nn.
Mdr 19, 2 - Tzn. Izraelitom.
Mdr 19, 14 - Tzn. Sodomici. Zob. Rdz rozdz. 19 [->Rdz 19,1].
Mdr 19, 17 - "Ślepota" - raczej ciemności tak wielkie, że Egipcjanie zachowywali się wśród nich jak ślepi; "sprawiedliwego" - por. Rdz 19,11.
Mdr 19, 19 - Zapewne aluzja do zwierząt Izraelitów przechodzących przez Morze Czerwone i do plagi żab.
Mdr 19, 20 - Zob. Mdr 16,17.
Mdr 19, 21 - Aluzje do plagi szarańczy i do manny.