Rz 1, 4 - Tzn. co do natury Boskiej (zestawienie Rdz 1,2; Iz 6,3), jako przeciwstawienie do poprzedniego "według ciała", tzn. co do natury ludzkiej. Por. J 1,14. Dziś przypuszcza się, że w. 3n są tekstem przedpawłowym - wyznaniem wiary pierwotnego Kościoła w synostwo Boże Chrystusa i pochodzenie ludzkie - jako Mesjasza - od Dawida. Przy tym zmartwychwstanie jest ujawnieniem Jego Bóstwa. Inni łączą zwrot "według Ducha Świętości" z Rz 8,11; 1 Tm 3,16; Hbr 9,14; 1 P 3,18, podkreślając udział Ducha Świętego w zmartwychwstaniu.
Rz 1, 14 - Zob. 1 Kor 14,11.
Rz 1, 16 - Dobra Nowina o Zbawicielu, który poniósł bolesną śmierć, była trudna do przyjęcia (por. 1 Kor 1,18.23). Wiersz ten stanowi niejako program dogmatycznej części listu.
Rz 1, 17 - Ha 2,4 (por. Ga 3,11; Hbr 10,38). Sens cytatu: sprawiedliwość Boża niesie zbawienie tym, którzy zawierzą Bożym obietnicom. Trudny zwrot "od wiary... ku wierze", różnie tłumaczony (wiara ST i NT; wiara w fakty i wiara w obietnice rzeczy przyszłych) podkreśla zapewne nie tylko konieczność samej wiary, ale i jej postępu.
Rz 1, 20 - Tekst klasyczny o poznawalności istnienia Boga (por. Mdr 13,1-9).
Rz 1, 23 - Ps 106[105],20: "chwałą" jest tu jedynie godny uwielbienia majestat Boga.
Rz 1, 29 - Jest to rodzaj katalogu występków. Zachodzą one jeszcze w Rz 13,13; Mk 7,21n; 1 Kor 5,10n; 1 Kor 6,10n; 2 Kor 12,20; Ga 5,19nn; 2 Tm 3,2-5.
Rz 2, 1 - Chodzi o Żydów, którzy ze względu na niemoralne życie, nazywali pogan psami (Mt 15,16), choć sami podobnych występków się dopuszczali (Rz 2,21nn), mimo iż chlubili się znajomością Prawa (Rz 2,23).
Rz 2, 6 - Ps 62[61],13; Hi 34,11; Syr 16,15 (Wlg); Jr 17,10; Jr 32,19.
Rz 2, 14 - Tzn. za głosem sumienia.
Rz 2, 24 - Iz 52,5 (LXX); Ez 36,20.23; "poganie bluźnią" - źle osądzając Boga na podstawie czynów Jego czcicieli.
Rz 3, 4 - "Kłamliwy": Ps 115[114],11; "sądzą": Ps 51[50],6 (LXX).
Rz 3, 7 - Tu w sensie niewierności.
Rz 3, 10-18 - Ps 14[13],1nn; Ps 5,10; Ps 140[139],4; Ps 10[9],7; Iz 59,7n; Ps 36[35],2. Jest to rabinistyczny dowód przez "nanizanie" urywków na ten sam temat. Jest nim tu powszechny fakt grzeszności ludzi.
Rz 3, 20 - "W Jego oczach": Ps 143[142],2. Usprawiedliwienie polegające na udziale w życiu Boga jest Jego darem. Wystrzeganie się grzechu może wprawdzie do usprawiedliwienia predysponować, udzielenie jego jednak zawisło od swobodnej decyzji Boga (łaska); "grzechu" - zob. Rz 5,20; Rz 7,7.
Rz 3, 30 - Rozróżnienie przyimków: "dzięki" - "przez", jeśli nie jest po prostu sprawą stylu, może oznaczać u Żyda następstwo wiary w Mesjasza, a u poganina zerwanie z dotychczasowym stylem życia.
Rz 4, 3 - Rdz 15,6 (LXX, Wlg).
Rz 4, 7 - Ps 32[31],1n; "grzechy zostały zakryte" - tzn. niejako zapomniane, a więc uwzględniając paralelizm do stychu poprzedniego i następnego, należy stwierdzić, że ich już nie ma.
Rz 4, 10 - Abraham, praojciec narodu wybranego i odbiorca obietnic mesjańskich, został również usprawiedliwiony przez wiarę, niezależnie od obrzezania i późniejszych przykazań Prawa. Cytat: Rdz 17,11.
Rz 4, 25 - Iz 53,4nn.10; por. Mt 20,28; 1 Kor 15,17; Ga 1,4; Ga 2,20; 1 Tm 2,6; Tt 2,14. Ukazują się tu dwie strony dzieła odkupienia: negatywna - to śmierć Jezusa, która gładzi grzechy i pozytywna - to zmartwychwstanie, które darzy odkupionych nowym życiem chwalebnego już Chrystusa.
Rz 5, 1 - "Zachowajmy" - ta forma, (Wlg i lepsze rkp greckie), kładzie nacisk na utrzymanie osiągniętego stanu; występująca też forma "zachowujemy", podkreślająca owoc usprawiedliwienia; "pokój z Bogiem" jest stanem usprawiedliwionych jako przeciwieństwo grzechu, który jest źródłem niepokoju.
Rz 5, 2 - Jest to przeciwieństwo do grzechu jako stanu oddalenia od Boga.
Rz 5, 5-11 - Nadzieja usprawiedliwionego na osiągnięcie ostatniego skutku odkupienia, czyli zbawienia wiecznego, opiera się nie na ludzkich wysiłkach, lecz na zbawczej woli Boga, dowiedzionej wydaniem Chrystusa na śmierć, Jego zmartwychwstaniem i zesłaniem przez Niego Ducha Świętego.
Rz 5, 7 - Niepojęta dla ludzi miłość Boga przejawia się w dobrowolnym podjęciu śmierci przez Syna Bożego za grzeszną ludzkość.
Rz 5, 12-21 - Argumentacja Apostoła opiera się na znamiennej głównie dla niego typologii Adam - Chrystus: praojciec według ciała, z którym wszyscy są powiązani przez solidarność upadłej natury, i Głowa odkupionej ludzkości. Dawca Bożego życia, darzący solidarnością łaski.
Rz 5, 12 - Wlg tłumacząc tu grecki zwrot przez in quo (w którym) podkreśla udział wszystkich ludzi w grzechu pierworodnym Adama. Jednak filologicznie bardziej poprawny i z tradycją Ojców zgodny przekład "ponieważ" kładzie silniejszy nacisk na winę każdego człowieka w grzechu pierworodnym. Na podstawie języka starożytnych papirusów można temu zwrotowi nadać odcień: "gdy się spełnił warunek, że wszyscy zgrzeszyli". Wiersz 12 to zdanie niedokończone, które, jak kontekst wskazuje, należy uzupełnić: "tak dzięki drugiemu Adamowi Jezusowi Chrystusowi, dźwignął się z niej, uzyskując usprawiedliwienie i drogę do zbawienia"(por Rz 5,18); "grzech" i "śmierć" są tu, podobnie jak w Rz 7,7-23, jakby uosobieniami stojącego za nimi sprawcy - szatana. Wiersz ten został przez Sobór Trydencki zdefiniowany jako zawierający naukę o grzechu pierworodnym.
Rz 5, 14 - "Którzy nie zgrzeszyli" - mowa nie o grzechu materialnym dzieci, lecz o ponoszeniu następstw grzechu przez tych, którzy formalnego zakazu Bożego, jak Adam (Rdz 2,17; Rdz 3,11), nie przekroczyli, skoro innych pozytywnych praw Bożych jeszcze nie było; "typem" - oczywiście biblijnym, tzn. zapowiedzią, w tym wypadku Chrystusa.
Rz 5, 15-19 - Łaska Chrystusa bogaciej obdarzyła ludzkość aniżeli grzech ją zubożył.
Rz 5, 15 - "Wszystkich" tu i "wszyscy" w w. 19 - dosł. "wielu" - semicki sposób wyrażania się.
Rz 5, 19 - Tekst klasyczny dla nauki o istocie grzechu: jest nim nieposłuszeństwo wobec Boga. Odkupieni zawdzięczają swe usprawiedliwienie solidarności z posłuszeństwem Jezusa Chrystusa.
Rz 5, 20 - Prawo, z dopustu Bożego, swymi zakazami i przykazaniami dając poznanie grzechu, a nie udzielając mocy do ich wykonania, pogrążyło ludzkość w jeszcze większej otchłani grzechowej po to, by przekonawszy się o własnej słabości, z tym większą ufnością i miłością przyjęła ona ofiarowaną sobie łaskę. Por. Rz 3,20; Rz 7,7.
Rz 6, 3 - Symbolika chrztu udzielanego w starożytności bardzo często przez zanurzenie: zespala on ochrzczonego z Chrystusem umierającym i zmartwychwstałym, przez włączenie do jego Ciała (Mistycznego). Usprawiedliwienie nie tylko przynosi odpuszczenie popełnionych grzechów, ale i równocześnie nakłada na ochrzczonego obowiązek prowadzenia bezgrzesznego życia. Chrystus bowiem powstawszy ze śmierci do życia trwa nieprzerwanie w "nowym" życiu dla Boga.
Rz 6, 6 - W sensie skażonej natury.
Rz 6, 7 - Zasada ogólna: śmierć cielesna kończy możliwość grzeszenia.
Rz 6, 23 - Dosł.: "żołdem".
Rz 7, 7-13 - W urywku tym "ja" streszcza doświadczenia każdego człowieka jako potomka Adama. W dramacie tym występują nadto trzy uosobienia: Grzech, Prawo i Śmierć.
Rz 7, 24 - Św. Paweł nie mówi tu wyraźnie, że rozterkę tę leczy łaska (jak ma Wlg), zwraca tylko uwagę na to, że wszystkiemu zaradzi Bóg, któremu za wszystko trzeba dziękować.
Rz 8, 1 - Tzn. w wewnętrznej spójni z Chrystusem, w Ciele Jego Mistycznym.
Rz 8, 3 - Termin ten oznacza całą upadłą naturę człowieka.
Rz 8, 4 - "Duch" oznacza Ducha Świętego i dążności nadprzyrodzone przez Niego zaszczepione. Por. Ga 5,16 z przypisem.
Rz 8, 14-17 - Usprawiedliwienie przyniosło nam synostwo Boże (por. J 1,12n), którego głównym czynnikiem jest Duch Święty, kierujący naszym życiem. Por. Ga 4,4-7.
Rz 8, 16 - Czy płynąca z wiary, czy z objawów charyzmatycznych - pewność ta pochodzi od Ducha Świętego.
Rz 8, 19-22 - Traktując całą naturę nierozumną jako osobę zapowiada św. Paweł, że przez grzeszącego człowieka użyta do złych celów i pohańbiona, w przyszłej chwale doczeka się także i ona przywrócenia do nadanej przez Stworzyciela godności i udziału w pewnego rodzaju uwielbieniu.
Rz 8, 23 - "Pierwsze dary" - dosł.: "pierwociny". Zob. 2 Tes 2,13; zwrot: "przybrania za synów" ostatnio kwestionuje się jako glosę - na podstawie rkp tzw. rodziny zachodniej.
Rz 8, 28 - Inni tłum.: "dla dobra tych, którzy Go miłują, wszystko współdziała".
Rz 8, 29 - Dosłownie: "z góry" lub "przedtem". Por. Ef 1,4.
Rz 8, 30 - Użyty tu czas przeszły zaznacza, że wyrok wybrania jest niezawodny. Por. podobną zapowiedź w Ef 2,6. Wiersze 29n wyliczają historyczne etapy zbawczego planu Boga, którego zasadą jest realizacja podobieństwa ludzi do Syna Bożego.
Rz 8, 31 - Bóg od wieków wybrał Chrystusa i tych, którzy mają Go naśladować w doskonałości jako swego pierworodnego Brata. Wybranie Boże jest najlepszą rękojmią osiągnięcia chwały wiekuistej.
Rz 8, 32 - Por. Rdz 22,16; J 3,16.
Rz 8, 34 - Zamiast składni z pytajnikiem po "czy" możliwe jest także użycie "gdy" bez znaku zapytania.
Rz 8, 39 - Dwa te zwroty oznaczają albo istoty duchowe zamieszkujące sfery niebieskie czy podziemne, albo potężne żywioły kosmosu. Por. Ef 1,21; Kol 1,16.
Rz 9, 3 - Określenie paradoksalne, wskazujące na bezgraniczną życzliwość Apostoła dla Żydów. Por. Cherem.
Rz 9, 8 - Udział w obietnicach będą mieć zatem nie cieleśni, ale duchowi potomkowie Abrahama, tzn. naśladujący jego wiarę.
Rz 9, 13 - Ml 1,2n (zob. przypis).
Rz 9, 18 - To znaczy dopuszcza zatwardziałość, jako postawę dobrowolnie obraną.
Rz 9, 24 - Wiersz ten jest zdaniem niedokończonym; z kontekstu wynika, że opuszczony człon zdania wyraża myśl: Bóg nie jest niesprawiedliwy.
Rz 9, 29 - Iz 1,9; Iz 13,19; por. Rdz rozdz. 19 [->Rdz 19,1].
Rz 10, 4 - "Kres" - może oznaczać tu cel i wypełnienie. Żydom było wiadomo, że Prawo zmierzało ku Mesjaszowi, który miał zaprowadzić nowy ład w dziejach religijnych świata.
Rz 10, 6 - Pwt 9,4; Pwt 30,12n. Wymagania stawiane przez wiarę nie należą do rzeczy niewykonalnych. Chrystusa wprawdzie żadne stworzenie nie byłoby zdolne ani z nieba sprowadzić, ani przywieść ze świata umarłych do życia, ale po to, by przystać do wiary i uzyskać jej owoce, wystarczy dać posłuch nauce, którą głosi się w bezpośrednim otoczeniu Żydów i pogan o zbawczym Jego zmartwychwstaniu.
Rz 10, 9 - Jest to urywek przedpawłowego wyznania wiary, w którym prawda o zmartwychwstaniu Chrystusa zajmuje główne miejsce.
Rz 11, 1 - Wybranie św. Pawła (i innych Żydów nawróconych) jest dowodem, że Bóg całkowicie Izraela nie odrzucił.
Rz 11, 8 - Pwt 29,3; Iz 29,9n.
Rz 11, 16 - Dosł.: "pierwociny" - zob. 2 Tes 2,13.
Rz 11, 17-24 - Nie licząc się z rzeczywistością użytego porównania (w naturze szlachetnym szczepem udoskonala się dziki pień, a nie odwrotnie), obrazami wziętymi z czynności szczepienia wyjaśnia św. Paweł stosunek Żydów i pogan do nowego ładu w Chrystusie: gdy Żydzi z przysługującego im prawa pierwszeństwa nie skorzystali, ich miejsce zajęli poganie, nie niwecząc jednak pozostającego w mocy ich przywileju (J 4,22).
Rz 11, 27 - Iz 59,20n; Jr 31,34.
Rz 11, 31 - Słowa te zachodzą w dwóch czołowych rkp gr. i Wlg. Oznaczają zaś okres mesjański, trwający od przyjścia Chrystusa do końca świata.
Rz 11, 32 - Dosł.: "zamknął"; por. Ga 3,22.
Rz 11, 33-36 - Część dogmatyczną listu poświęconą tajemnicy zbawienia kończy Apostoł hymnem na cześć niedościgłej mądrości Boga, przejawiającej się w zbawczym planie (por. Mdr rozdz. 10-19 [->Mdr 10,1]). Język hymnu przypomina określenia znane z apokaliptyki judaistycznej.
Rz 12, 1 - Por. Flp 2,17. Życie więc chrześcijanina jest jak gdyby nieustanną liturgią ofiarniczą.
Rz 12, 3-8 - Mowa o urzędach w społeczności chrześcijańskiej i o nadzwyczajnych łaskach (charyzmatach) udzielanych przez Boga chrześcijanom dla dobra całości.
Rz 12, 7 - Można rozumieć to szerzej o każdej czynności kościelnej, będącej zawsze posługą.
Rz 12, 19 - "Zapłatę": por. Kpł 19,18; Pwt 32,35; "głowę": Prz 25,21n - sens: złego najłatwiej poprawić świadczeniem mu dobra.
Rz 13, 1-7 - Ostatnio niekiedy kwestionowano Pawłową autentyczność tych słów, jako rzekomo nakazujących zbytnią uległość wobec władzy rzymskiego Cezara, którym wtedy był Neron. Tymczasem należy pamiętać, że Apostoł podaje tutaj zasady zawsze obowiązujące. Być może, skłoniły go do napisania ich pewne tendencje nurtujące wówczas Żydów i chrześcijan w Rzymie.
Rz 13, 4 - Dosł.: "gniewu".
Rz 13, 9 - "Nie pożądaj" - Wj 20,13nn.17; Pwt 5,17-21; "siebie samego" - Kpł 19,18.
Rz 13, 13 - Tzw. katalog występów - zob. Rz 1,29nn z przypisem.
Rz 14, 1 - Tak określony tu jest chrześcijanin, który w dobrej wierze mylnie uważał, że w chrześcijaństwie powinien zachowywać uprzednio przez siebie przestrzegane praktyki (pochodzenia żydowskiego czy pogańskiego) co do świętowania niektórych dni i wstrzymywania się od pewnych pokarmów. Św. Paweł nie określa bliżej charakteru tych praktyk ani ich źródła. Przekonany, że one z biegiem czasu znikną, zaleca szlachetny liberalizm wobec chrześcijan, zachowujących w dobrej wierze te praktyki.
Rz 14, 9 - Znamienne ujęcie nauki o odkupieniu: jego skutkiem jest powszechne władztwo Chrystusa, Zwycięzcy śmierci (por. 2 Kor 5,15; Flp 2,8-11; Kol 1,18).
Rz 14, 11 - Iz 45,23; Iz 49,18; Flp 2,10n.
Rz 14, 22 - Przy podejmowaniu decyzji należy się zawsze kierować sumieniem pewnym. Takie postępowanie zapewnia spokój sumienia, a więc i szczęście. Natomiast grzechem jest działać wbrew sumieniu oświeconemu wiarą.
Rz 15, 1 - To chrześcijanie o jasnym sądzie sumienia oświeconego wiarą i konsekwentni w postępowaniu. Por. Rz 14,1.
Rz 15, 9 - 2 Sm 22,50; Ps 18[17],50.
Rz 15, 12 - Iz 11,1.10; Iz 42,4.
Rz 15, 28 - Por. 1 Kor 9,11.14; Ga 6,6.
Rz 16, 1 - Albo pełniła ona funkcje związane ze znanym później określeniem "diakonisa", albo też była po prostu na posłudze tamtejszego Kościoła. Por. Wstęp.
Rz 16, 3 - Niekiedy kwestionuje się przynależność tego rozdziału do Rz. Przypuszcza się, że był on skierowany do Efezjan, ale ta hipoteza nie jest wolna od wielu trudności.
Rz 16, 3 - Pryska lub Pryscylla i Akwila, chrześcijanie z Rzymu, byli współpracownikami św. Pawła w Koryncie (Dz 18,1nn) i w Efezie (Dz 18,26).
Rz 16, 5 - Tj Efez. Sens "pierwocin" - zob. 2 Tes 2,13.
Rz 16, 7 - "Juniasa" - Wlg ma imię żeńskie: Junię; "więzienia" - inni tłum.: "współbojowników"; "apostołami" - w sensie szerszym.
Rz 16, 13 - Rufus, prawdopodobnie identyczny ze wspomnianym w Mk 15,21.
Rz 16, 23 - Por. 1 Kor 1,14.
Rz 16, 25 - Doksologia ta znajduje się w rkp w różnych miejscach, a niekiedy jej brak w ogóle, co się tłumaczy jej użyciem liturgicznym oraz, gdy chodzi o brak, wpływami marcjonickimi.