Wj 2, 1 - Imiona zob. Wj 6,20; Lb 3,19; Lb 26,59.
Wj 2, 10 - Imię Mojżesz (Moszeh) tworzy grę słów z czasownikiem "wydobyłam go". Prawdopodobnie jest to imię pochodzenia egipskiego. Tu podana jest ludowa etymologia tego imienia.
Wj 2, 18 - Oznacza: "Bóg jest pasterzem". Człowiek ten nosi także imię Jetro; jest to tytuł jak "ekscelencja".
Wj 2, 21 - Sipporah - oznacza samicę wróbla.
Wj 2, 22 - Gerszom - oznacza cudzoziemca.
Wj 2, 25 - LXX: "i dał się im poznać".
Wj 3, 1 - Horeb (hebr.: Choreb) jest nazwany "górą Bożą" ze względu na późniejsze objawienie (Wj 16,1; Wj 19,1) i oznacza prawdopodobnie pasmo gór, a Synaj - jeden ze szczytów tego pasma.
Wj 3, 2 - "Anioł Jahwe" czy "anioł Boży" zdaje się być samym Jahwe ukazującym się człowiekowi.
Wj 3, 5 - Świętość ziemi nie jest jej własnym przymiotem, lecz następstwem specjalnego objawienia Bożego.
Wj 3, 8 - "Która opływa w mleko i miód" - znane to określenie pochodzi od nomadów z pustyni, którzy uważają mleko i miód za najwykwintniejszy pokarm. "Kananejczyka" itd. - ludy zamieszkujące Kanan - te same, które wylicza Rdz 10,15-17;Rdz 15,20n.
Wj 3, 14 - Bóg się przedstawia w pierwszej osobie. Izraelici mówiąc o Bogu używali trzeciej osoby, nazywając Go Jahwe, tzn. "Jest". Imię to podkreślało pełną dobroci i miłości obecność Bożą, która jest gwarancją skutecznej misji Mojżeszowej, a zarazem dowodem, że nazwany tu w w. 15 imieniem Jahwe, Bóg jest tym samym Bogiem, który poczynił obietnice patriarchom. Imię to jednocześnie najtrafniej określa Byt Najwyższy - Absolut.
Wj 3, 16 - Nawiedzenie Boże jest jak miecz obosieczny: jest pomocą dla uciśnionych, a równocześnie karą dla ciemięzców.
Wj 3, 18 - Mojżesz prosi faraona w imieniu Boga o pozwolenie na odbycie drogi "trzech dni". Prośba ta ma na celu wybadać faraona, czy się zgodzi dobrowolnie na oddanie przez Izraelitów czci Bogu na pustyni.
Wj 3, 22 - Nie chodziło tu o zwyczajną pożyczkę, ale o zażądanie słusznej zapłaty za trudy niewoli i za nieruchomości pozostawione w Egipcie.
Wj 4, 10 - Zwrot ten oznacza dłuższy czas (por. Rdz 31,2.5).
Wj 4, 14 - Aaron (hebr. Aharon) nie tylko pochodził z pokolenia Lewiego jak Mojżesz, ale był też założycielem przyszłego kapłaństwa.
Wj 4, 16 - Stosunek Aarona do Mojżesza będzie taki, jak proroka do Boga.
Wj 4, 24 - Scena tajemnicza, różnie tłumaczona. Według tekstu hebrajskiego Sefora, wyczuwając niebezpieczeństwo grożące Mojżeszowi, wzięła krzemień do ręki, co wskazuje na prymitywność obrzędu, i dotknęła nóg (najprawdopodobniej części płciowych) Mojżesza napletkiem syna. LXX zamiast "dotknęła" ma "upadła do nóg" Anioła Pańskiego - błagając go, aby nie szkodził Mojżeszowi.
Wj 4, 24 - LXX ma "Anioł Pański" w celu uniknięcia antropomorfizmu.
Wj 4, 26 - Inni tłum.: Rzekła "Oblubieniec krwi" z powodu obrzezania.
Wj 7, 1 - Być może, Mojżesz ma być jakby bogiem dla Aarona, a nie dla faraona. Zob. Wj 4,16.
Wj 7, 9 - "Na waszą korzyść" - dosłownie: "dla was". Wyraz "wąż" oddaje hebrajski termin oznaczający "smoka".
Wj 7, 11 - Polegało to na odpowiednim naciśnięciu węża, wywołującym otępienie lub wyprostowanie. Tradycja dała tym czarownikom imiona Jannes i Jambres; zob. 2 Tm 3,8.
Wj 7, 12 - To wskazuje na cudowny charakter czynu Aarona.
Wj 7, 18 - Często wody Nilu przybierają kolor czerwony od glinki i drobnoustrojów żyjących w jego dopływach, jednak w dolnym swym biegu Nil traci zwyczajnie ten czerwony kolor. Zazwyczaj czerwona woda Nilu nie jest szkodliwa dla zwierząt. Tu więc zachodzi szczególne zrządzenie Boże.
Wj 7, 27 - Plaga żab łączy się z wylewem Nilu. Pod wodą stojącą na polach co roku wylęgają się z jajeczek żaby. Cudowność faktu tym razem polega na nagłym pojawieniu się żab i na ich zniknięciu na rozkaz Mojżesza.
Wj 8, 12 - Plaga dotkliwa, zwłaszcza w czasie wylewu Nilu w drugiej połowie października i na początku listopada. Inni tłum.: "robactwo", "wszy".
Wj 8, 17 - Wyraz różnie tłum. już w przekł. staroż.; zapewne rodzaj bąków.
Wj 8, 22 - Mojżesz jako pretekst podaje drażliwość religijną Egipcjan: składając ofiary z pewnych zwierząt "świętych" Hebrajczycy obraziliby uczucia religijne Egipcjan.
Wj 12, 2 - Pierwszy miesiąc, w którym Izraelici obchodzili Paschę, nazywano Abib, tj. czas, kiedy dojrzewały kłosy (Wj 13,4; Wj 23,15; Wj 34,18). Później pod wpływem Babilończyków nazwę Abib zastąpiono nazwą Nisan.
Wj 12, 6 - Dosł.: "między dwoma wieczorami" (por. Wj 16,12; Wj 30,8).
Wj 12, 8 - Chleb niekwaszony (hebr. massot, Rdz 19,3) zachował się do dziś jako żydowska "maca".
Wj 12, 12 - Tzn. iż okaże się zawodnym poleganie na kulcie bogów.
Wj 12, 21 - Tzn. jako ofiarę na Paschę.
Wj 12, 37 - Nazwa oznacza "namioty", "chaty", trudno więc ją zlokalizować.
Wj 13, 2 - Zob. Lb 3,11-13.40-45; Lb 18,15-18.
Wj 13, 9 - Por. bardziej konkretne określenia: Wj 13,16; Pwt 6,8; Pwt 11,18.
Wj 13, 16 - Sens przepisu: "nigdy nie zapomnij" został z czasem przez Żydów zrozumiany dosłownie. Dało to początek tzw. filakteriom. Por. Pwt 6,8.
Wj 13, 17 - Trasa: Memfis - Peluzjum - El-Arisz - Gaza.
Wj 13, 19 - Por. Rdz 50,25. Podkreślona tu wiara Józefa oraz Mojżesza w spełnienie się Bożych obietnic. Wg Dz 7,16 kości Józefa złożono w Sychem, niedaleko słynnej studni Jakuba.
Wj 13, 21 - Słup ognia czy słup obłoku to znak obecności Boga prowadzącego swój naród. Znak ten nie da się wyjaśnić naturalnym sposobem przez dym czy ogień wulkanu, ani też zwyczajem Arabów, którzy niosą na pustyni przed swą karawaną zapaloną pochodnię. Jest to teofania Boga podobna do innych teofanii (Rdz 15,17; Wj 3,2). Obłok wskazuje na tajemniczość Boga i Jego niedostępność; ogień to symbol Jego duchowości.
Wj 14, 8 - Tzn. swobodnie.
Wj 14, 10 - Izraelici znaleźli się w krytycznym położeniu. Drogę ku pustyni zamykało im morze, poza nimi twierdza egipska i wojsko faraona. Szybkie wozy zamknęły im drogę w stronę dzisiejszego Suezu. Jedynie przeto cud mógł ich wyratować.
Wj 14, 27 - Wiatr rozdzielający wody ustał z woli Bożej i może nadszedł równocześnie czas przypływu, który w Zatoce Sueskiej przychodzi nagle, a wysokość fal dochodzi do 3,30 m.
Wj 14, 31 - Cud przejścia zapoczątkował nową erę w życiu narodu izraelskiego.
Wj 15, 1 - Pieśń chwały należy do najpiękniejszych utworów poezji hebrajskiej. Por. jej echa w Mdr 10,20n; Ap 15,3.
Wj 15, 7 - Por. Iz 5,24; Iz 47,14; Jl 2,3.
Wj 15, 13 - Tj. do Ziemi Obiecanej.
Wj 15, 20 - Miriam, ogarnięta duchem Bożym, podjęła pieśń, dlatego nazwana jest prorokinią (por. Sdz 4,4). Imię Miriam (nasze Maria) różnie jest tłumaczone; ostatnio podkreśla się znaczenie "Umiłowana przez Jahwe".
Wj 15, 23 - Utożsamia się ją często z Ain-Hawwara.
Wj 15, 27 - Utożsamiane z Wadi-Gharandel.
Wj 16, 1 - Dziś: Debbet er-Ramleh (por. Lb 33,11).
Wj 16, 13 - Przepiórki w kwietniu lecą z Arabii południowej do Europy, skąd wracają we wrześniu. Zmęczone lotem dają się łatwo schwytać (por. Lb 11,31n; Ps 78[77],26-29).
Wj 16, 14 - Inne opisy wyglądu manny zob. wiersz 31 i Lb 11,7-9.
Wj 16, 15 - "Co to jest?" brzmi po hebr. man-hu, co jest ludową etymologią wyrazu manna. Może tu chodzi o ciecz, jaką wydaje z siebie krzew tamaryszku (Tamarix mannifera), lecz cudownie ubogaconą nowymi własnościami. W NT manna jest typem Eucharystii (J 6,31.49; Ap 2,17).
Wj 16, 34 - Określenie tablic z dziesięciorgiem przykazań (por. Wj 25,16.21; Wj 30,6; Wj 31,18; Wj 32,29; Wj 40,20; Hbr 9,4).
Wj 17, 1 - "Etapy" - zob. je w Lb 33,12-14; Refidim znajduje się na północny zachód od Dżebel-Musa. Por. Lb 20,1-13.
Wj 17, 7 - Massa - kuszenie, doświadczenie; por. Lb 20,1-13; Pwt 32,51; Pwt 33,8; Ps 106[105],32. Meriba - kłótnia.
Wj 17, 8 - Amalekici (por. Rdz 36,12.16) mieszkali w północnej części Półwyspu Synajskiego, mając kontrolę nad karawanami zdążającymi do Egiptu i Arabii. Opisany fakt jest dowodem skuteczności modlitwy.
Wj 17, 15 - Tzn.: "Pan jest moim sztandarem".
Wj 17, 16 - Tekst niepewny; tłum. przybliżone.
Wj 18, 11 - Tekst skażony, różnie poprawiany.
Wj 18, 13 - Dowód prawodawczej działalności Mojżesza (Pwt 1,9-18).
Wj 19, 1 - 20,21Opis najważniejszego zdarzenia w religii ST - zawarcia przymierza. Jako protoplasta ludu Bożego Abraham zawarł z Bogiem Przymierze, którego znakiem zewnętrznym było obrzezanie (Rdz 15,18; Rdz 17,9-14). Teraz zawiera przymierze cały Izrael. Opiera się ono na Dekalogu i Kodeksie Przymierza.
Wj 19, 1 - "W tym dniu" - tzn. dokładnie w trzy miesiące po wyjściu z Egiptu.
Wj 19, 6 - Tzn. ze wszystkich narodów Izrael jest najbliżej Boga jako składający właściwe ofiary. Ta bliskość nakłada na Izraelitów obowiązek starania się o świętość, czyli o to, by na wzór kapłanów usiłowali być wiernymi w wykonywaniu Bożych poleceń (por. Iz 61,6; 1 P 2,5.9; Ap 1,6; Ap 5,10; Ap 20,6).
Wj 19, 19 - Inni tłum.: "głosem".
Wj 19, 22 - Wzmianka o kapłanach, którzy dopiero się pojawiają w Wj rozdz. 29 [->Wj 29,1], pochodzi z innej tradycji.
Wj 19, 23 - Tzn. że nie mogli Izraelici bezkarnie na nią wstępować.
Wj 20, 1-17 - Dekalog stanowi syntezę całej religii i moralności ST. Por. Pwt 5,6-21. Także NT nakazuje jego zachowanie jako warunek zbawienia (Mk 10,17-22 par.).
Wj 20, 7 - Zakaz ten dotyczy nie tylko nadużycia imienia Bożego do magii, lecz także krzywoprzysięstwa (Kpł 19,12) i wymawiania go bez czci.
Wj 20, 8 - Tzn. wyłączyć spośród innych dni i poświęcić czci Bożej oraz odpoczynkowi (por. Pwt 5,13nn).
Wj 20, 17 - Por. Pwt 5,21, gdzie żonę traktuje się jako osobę nie wchodzącą w pojęcie własności (domu) jej męża. Ta właśnie redakcja jest prawdopodobnie pierwotna.
Wj 20, 22 - Księga ta obejmuje dwie grupy praw określonych przez "słowa" i "orzeczenia", tzn. prawa religijnomoralne i kultowe oraz rodzinne, rzeczowe i karne.
Wj 20, 24 - Inni tłum.: "pojednania". Zob. przypis do Kpł 3,1.
Wj 23, 3 - Tekst poprawiony.
Wj 23, 19 - Ta zakazana czynność miała zastosowanie w kultach pogańskich owych czasów. Por. Wj 34,26; Pwt 14,21.
Wj 23, 21 - Tzn. działa w moim imieniu, rozporządzając moją potęgą.
Wj 23, 28 - Niektórzy tłum. je jako symbol przerażenia, bo tylko w Pwt 7,20; Joz 24,12; Mdr 12,8 jest o nich mowa.
Wj 24, 8 - Antytypem w NT - Ofiara Chrystusa: por. Mt 26,28; Hbr 9,18-20; Hbr 10,29.
Wj 24, 10 - Por. Ez 1,26; Ap 4,2n. Nie było to jednak widzenie bezpośrednie; por. Pwt 4,15; J 1,18.
Wj 24, 11 - Kto bowiem widzi Boga, musi umrzeć: Wj 33,20; por. Wj 3,6.
Wj 24, 16 - Jest to potęga Boża, jaką przeżyli Izraelici dzięki oglądaniu niezwykłych zjawisk na Synaju.
Wj 25, 2 - Dosł.: to, co się odłącza ze swych dóbr i przeznacza na służbę Bożą.
Wj 25, 5 - Tłum. przypuszczalne - na podstawie jęz. arabskiego.
Wj 25, 6 - W LXX brak tego wiersza.
Wj 25, 9 - Inni: "plan przybytku i plan wszelkich sprzętów".
Wj 25, 10 - Nasz wyraz "arka" jest właściwie wyrazem łacińskim arca, którym św. Hieronim oddał termin hebr. oznaczający "skrzynię".
Wj 25, 16 - Tj. Prawo Dwóch Tablic (Wj 31,18; Wj 24,12), które było podstawą przymierza. Stąd nazwa: Arka Przymierza.
Wj 25, 17 - Przebłagalnia (hebr. kapporet, LXX: hilasterion) to złota płyta - miejsce, skąd Bóg przemawia do Mojżesza (Wj 25,22; Kpł 16,2; Lb 7,89), i zarazem jakby narzędzie odpuszczania grzechów (Kpł 16,13.15). Termin z LXX stosuje się do Chrystusa w Rz 3,25.
Wj 25, 18 - Cheruby te przypominają pół ludzkie i pół zwierzęce postacie babilońskich karibu, tj. geniuszy strzegących świątyń i pałaców. Tu są symbolem obecności Boga (por. Ez 1,10; Ps 18,11). Cała tradycja żydowska i chrześcijańska uznała cherubinów za jedną z klas ("chórów") aniołów.
Wj 25, 30 - Dosł.: "chleby oblicza", czyli chleby położone przed obliczem Pana.
Wj 25, 31 - Świecznik siedmioramienny symbolizował światło i życie Boże.
Wj 26, 1 - Inna nazwa przybytku: "Namiot Spotkania". LXX, Wlg: "Namiot Świadectwa".
Wj 26, 30 - Popr. wg syr.; hebr.: "ukazano". To samo: Wj 27,8.
Wj 26, 31 - Oddzielała ona od siebie dwie części: Najświętszą i Świętą. W Miejscu Najświętszym była tylko Arka, a w Świętym - stół chlebów pokładnych, świecznik i ołtarz kadzenia.
Wj 28, 3 - Gdzie indziej występuje tytuł "arcykapłan" czy "kapłan wielki" (Kpł 21,10; Lb 35,25). Widać tu rozwój tytułu arcykapłana, nie zaś samej godności, o czym świadczy różnica szat liturgicznych.
Wj 28, 15 - Wlg za LXX: "racjonał sądu".
Wj 28, 35 - Może środek przeciw demonom. Por. Syr 45,9.
Wj 28, 38 - Arcykapłan więc jest jakby stałym zadośćuczynieniem za niedobrowolne uchybienia ludu Bożego.
Wj 28, 41 - Dosł.: "napełnisz ręce" (por. Wj 29,1). Znaczenie tego zwrotu jest niepewne. Być może wywodzi się on z wkładania ofiarnych przedmiotów (mięsa) na dłonie wyświęcanych (Wj 29,14; Kpł 8,2.28).
Wj 29, 1 - Zob. przypis do Wj 28,41.
Wj 29, 7 - Aaron skutkiem tego nosił nazwę "Namaszczonego" (Kpł 4,3.5 itd.).
Wj 29, 9 - Opuszczono za LXX: "Aarona i jego synów".
Wj 29, 10 - Włożenie rąk na głowę zwierząt ofiarnych oznaczało, że te ofiary zastępują samych ofiarujących (por. Kpł 1,4).
Wj 29, 14 - Inni tłum.: "przebłagalna". Zob. Kpł rozdz. 4 [->Kpł 4,1].
Wj 29, 21 - Wiersz ten jest prawdopodobnie późniejszym dodatkiem.
Wj 29, 22 - Stanowi on i dziś na Wschodzie najwartościowszy tłuszcz.
Wj 29, 24 - Gest ten - poruszanie darami w stronę ołtarza i ku sobie - wyrażał złożenie Bóstwu przez ludzi ofiary, która ma sprowadzić na nich łaski Boże.
Wj 29, 26 - Ta część żertwy należała do kapłanów. Por. Kpł 7,31.
Wj 29, 27 - Szczególny obrzęd; zob. Kpł 7,32.
Wj 29, 28 - Zwrot ten dotąd za Wlg tłumaczono jako "ofiarę zapokojną". Część z niej spalano Bogu w ofierze, a część spożywali kapłani i ofiarujący. Był to więc rodzaj komunii.
Wj 29, 36 - Dosł.: "uwolnisz od grzechu" lub "dokonasz na nim przebłagania za grzech". Ołtarz przed konsekracją jako dzieło rąk ludzkich był nieczysty (por. Ez 43,18-27).
Wj 29, 38-46 - Przepisy o ofierze ustawicznej są późniejszym dodatkiem (por. Lb 28,3-8).
Wj 30, 6 - Ołtarz kadzenia znajdował się w Miejscu Świętym przybytku (por. Wj 40,5).
Wj 30, 9 - "Świeckiego" - zob. Wj 30,34-38.
Wj 30, 10 - Por. Kpł 16,14n.18.
Wj 30, 12 - Opuszczono za LXX: "przy spisie".
Wj 30, 13 - Tzn. wg wzorca tam przechowywanego.
Wj 30, 23 - Tzn. płynącej samorzutnie, bez nacinania krzewu.
Wj 30, 31 - Popr. wg LXX: "dla mnie".
Wj 30, 34 - "Muszelki" - zdaniem większości specjalistów pewien ich gatunek (onyx maritimus - blatta byzantina). Inni widzą tu bursztyn, inni jakąś roślinę; "galbanum" - żywica rośliny ferula galbanifera.
Wj 30, 35 - Być może celem lepszego spalania się lub dymienia.
Wj 31, 3 - Tu jest on źródłem nadzwyczajnych uzdolnień. W ogóle w ST jest to czynnik Bożej Opatrzności i objawienia względem Izraela. Zob. Mdr 1,5; Iz 11,1nn; Ez 36,26-28.
Wj 31, 10 - Inni tłum.: "ceremonialne", "liturgiczne", "okazałe".
Wj 32, 1 - Izraelici domagają się posągu bóstwa, który by był niesiony na przedzie karawany, jak to było w zwyczaju u Egipcjan czy Asyryjczyków. Złoty cielec nie był posągiem jakiegoś bóstwa egipskiego, jak krowa Hator czy byk Apis, ale samego Jahwe. Jeroboam później kazał zrobić posąg Jahwe również w kształcie złotego cielca (1 Krl 12,28nn).
Wj 32, 4 - Tłum. popr. wg w. 24; dosł.: "ukształtować rylcem"; inni popr.: "umieścić w formie odlewniczej".
Wj 32, 9-14 - Por. Wj 33,3; Wj 34,9; Lb 14,11-19.
Wj 32, 9 - Parokrotne określenie buntowniczego usposobienia. Por. Wj 33,3; Pwt 10,16.
Wj 32, 13 - Tutaj: tyle co Jakuba. Por. Rdz 15,5; Rdz 22,17; Rdz 35,11n.
Wj 32, 18 - Kilka rkp: "grzeszne"; tłum. staroż.: "przy winie".
Wj 32, 20 - Zapewne był to rodzaj ordaliów, jakie stosowano do kobiet; zob. Lb 5,11-31.
Wj 32, 28 - Wlg ma: "23.000", być może pod wpływem 1 Kor 10,8. Por. Lb 25,4.9. Gorliwość Lewitów pochwala Pwt 34,9.
Wj 32, 29 - Tzn. przez zapał w obronie czci Jahwe zasłużyliście na kapłaństwo (por. Wj 28,41; Wj 29,9).
Wj 32, 32 - Symbol przeznaczenia do łaski (Iz 34,16; Ps 69[68],29; Ps 139[138],16; Dn 12,1; Łk 10,20; Ap 3,5; Ap 13,8; Ap 20,12). Mojżesz więc pragnie umrzeć za swój lud bądź razem ze swym ludem.
Wj 33, 14 - Inni tłum.: "i dam ci pokój".
Wj 34, 6 - Niektórzy tę czynność odnoszą do Mojżesza.
Wj 34, 15 - Określenie bałwochwalstwa podobne jak cudzołóstwo.
Wj 34, 19 - Popr. wg przekł. starożytnych.
Wj 34, 22 - Tj. Święto Namiotów.
Wj 34, 29 - Promieniowanie twarzy Mojżesza jest wyrażone słowem hebrajskim qaran, które poza znaczeniem "promienieć" ma także znaczenie "wypuszczać rogi" (Ps 69[68],32), stąd Wlg ma cornuta; dosł.: "rogata". Michał Anioł uwiecznił to w swojej słynnej rzeźbie.
Wj 40, 35 - Por. Wj 24,16; 2 Krn 7,1n.